KİTÂBÜ’l-İLEL
(كتاب العلل)
Ebû Îsâ et-Tirmizî’nin (ö. 279/892) hadislerde ve râvilerde görülen kusurlara dair eseri.
Kusursuz gibi görünen hadislerin metin ve senedlerinde bulunan ve ancak hadis otoritelerince farkedilebilen gizli kusur veya illetlerle (bk. İLELÜ’l-HADÎS) erken dönemlerden itibaren pek çok âlim ilgilenmiş; Ali b. Medînî, Ahmed b. Hanbel, Buhârî, Müslim, Ebû Zür‘a er-Râzî, İbn Ebû Hâtim ve Dârekutnî gibi muhaddisler bu konuda eserler vermişlerdir. Tirmizî biri küçük (el-Ǿİlelü’ś-śaġîr [śuġrâ]), diğeri büyük (el-Ǿİlelü’l-kebîr, el-Ǿİlelü’l-müfred) olmak üzere iki Kitâbü’l-Ǿİlel kaleme almıştır. Tirmizî’nin el-Ǿİlel’i dendiği zaman onun el-Ǿİlelü’l-kebîr’i kastedilir. Bu iki eserden el-Ǿİlelü’ś-śaġīr, Tirmizî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’inin sonunda müstakil bir bölüm halinde yer almış olup Tirmizî bu çalışmasında el-CâmiǾu‘ś-śaĥîĥ’te takip ettiği usulü, kaynaklarını, eserde geçen râvileri ve terimleri açıklamış, başta Buhârî ve Ebû Zür‘a er-Râzî olmak üzere İbn Sîrîn, Eyyûb es-Sahtiyânî, Süfyân es-Sevrî, Abdullah b. Mübârek, Ali b. Medînî ve Yahyâ b. Saîd el-Kattân’ın görüşlerinden faydalanarak cerh ve ta‘dîlin gerekliliği, isnadın önemi, mâna ile hadis rivayetinin yapılabilmesi için aranan şartlar, hadis tahammül yolları, hadisin garîb sayılmasının sebepleri ve mürsel hadisin değeri gibi konuları işlemiş, râviler hakkında yaptığı nakil ve değerlendirmelerde ifrat ve tefritten uzak bir yol takip etmiştir. el-Ǿİlelü’ś-śaġīr, ihtiva ettiği konular bakımından ilk usûl-i hadis kitaplarından biri olduğu söylenen Râmhürmüzî’nin el-Muĥaddiŝü’l-fâśıl’ından daha kapsamlı ve daha sistematiktir (Hemmâm Abdürrahîm Saîd, s. 38). İbn Receb el-Hanbelî Tirmizî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’ine bir şerh yazmış, yirmi cilt olduğu belirtilen bu şerhten el-CâmiǾin elli birinci kitabı mahiyetindeki el-Ǿİlelü’ś-śaġīr’in şerhi olan Şerĥu Ǿİleli’t-Tirmiźî günümüze kadar gelmiş ve büyük ilgi görmüştür (nşr. Subhî Câsim el-Humeyd, Bağdat 1396/1976; nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Bağdat 1976; Şam 1978; Beyrut 1985; nşr. Nûreddin Itr, I-II, Dımaşk 1398/1978; nşr. Hemmâm Abdürrahîm Saîd, Zerkā 1987). Hemmâm Abdürrahîm Saîd, İbn Receb’in Şerĥu Ǿİleli’t-Tirmiźî adlı bu eseri üzerine el-Ǿİlel fi’l-ĥadîŝ adıyla bir doktora çalışması yapmıştır (bk. bibl.).
Tirmizî’nin el-Ǿİlelü’l-kebîr’i, muhtevasının genişliği yanında konularının çeşitliliği bakımından el-Ǿİlelü’ś-śaġīr’den daha zengin olup büyük bir bölümü el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’te yer almıştır. Ebû Tâlib el-Kādî eseri el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’in bablarına göre yeniden düzenlemiş, onun Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (III. Ahmed, nr. 530) bulunan bu çalışmasının yazma nüshası Ǿİlelü’t-Tirmiźî el-kebîr adıyla yayımlanmıştır (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA:
Tirmizî, el-Ǿİlel (es-Sünen içinde, nşr. Ahmed Muhammed Şâkir v.dğr.), Kahire 1382/1962, V, 736-763; Ebû Tâlib el-Kādî, Ǿİlelü’t-Tirmiźî el-kebîr (nşr. Subhî es-Sâmerrâî v.dğr.), Beyrut 1409/1989; İbn Receb, Şerĥu Ǿİleli’t-Tirmiźî (nşr. Subhî es-Sâmerrâî), Beyrut 1405/1985; Keşfü’ž-žunûn, II, 1440; Ahmed Muhammed Şâkir, el-BâǾiŝü’l-ĥaŝîŝ, Kahire 1377/1958, s. 63-65; Nûreddin Itr, el-İmâmü’t-Tirmiźî ve’l-muvâzene beyne CâmiǾihî ve beyne’ś-Śaĥîĥayn, Kahire 1390/1970, s. 426-429; Hemmâm Abdürrahîm Saîd, el-Ǿİlel fi’l-ĥadîŝ, Amman 1980, s. 38; Sezgin, GAS (Ar.), I, 251; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 322.
Ali Osman Koçkuzu