KİRMÂNÎ, Tâcülkurrâ

(تاج القرّاء الكرماني)

Ebü’l-Kāsım Tâcülkurrâ Burhânüddîn Mahmûd b. Hamza b. Nasr el-Kirmânî (ö. 500/1106’dan sonra)

Tefsir, nahiv ve kıraat âlimi.

Kirman’da doğdu ve öğrenimini burada yaptı. Hocaları Ebû Sehl Muhammed b. Abdurrahman en-Nîsâbûrî ile Şeyhülislâm Kādî Cemâleddin Ebü’l-Meâlî’dir (Lübâbü’t-tefâsîr, I, vr. 1b, 60a-b). Yâkūt onun Kirman dışına çıkmadığını söylemiş (MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIX, 125) ve bu tesbit daha sonraki kaynaklarda aynen tekrarlanmışsa da ilmî derinliği eserlerinde açıkça görülen ve “Tâcülkurrâ” olarak nitelendirilen bir âlimin o günkü Kirman’ın mütevazi ilim ortamında yetişemeyeceği düşünülerek Fâris, Horasan, Irak gibi ülkelere seyahatler yapmış olacağına işaret edilmiştir (el-Burhân fî tevcîhi müteşâbihi’l-Ķurǿân [nşr. Ahmed İzzeddin], neşredenin girişi, s. 30). Kirmânî, ilmî incelemeleri ve telif çalışmaları yanında kıraat okutarak öğrenci yetiştirmiş, kıraat âlimi Nasr b. Ali b. Ebû Meryem onun talebesi olmuştur. Bâtınî fikirlerle de mücadele eden Kirmânî, Bâtıniyye mezhebini benimsediği, günlerini işretle geçirdiği, din büyükleriyle ilim adamlarını öldürttüğü için halkın nefretini kazanan Kirman Meliki Îrânşâh’ın tahttan indirilip öldürülmesine fetva verenlerin öncülerindendir. İtikadda Mâtürîdî mezhebinin görüşlerini benimseyen Kirmânî, Keşfü’ž-žunûn’da (I, 241) Şâfiî olarak nitelendirilmişse de tefsirinde dayandığı ve benimsediği görüşlere bakıldığında fıkıhta Hanefî olduğu anlaşılmaktadır (Keskin, s. 30-31).

Eserleri. 1. Lübâbü’t-tefâsîr. Rivayet ve dirayet tefsiri olan eserde dil açısından yapılan açıklamalarla kıraat konuları üzerinde de durulmuş, Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ er-Rummânî ile Ebû Müslim Muhammed b. Bahr el-İsfahânî önde gelen kaynakları arasında yer almıştır. Kitapta Śaĥîĥ-i Buħârî ve Śaĥîĥ-i Müslim dışında hadis kaynağı kullanılmamış, Kur’an’daki bazı lafız ve âyetlerin tekrarlanmasındaki hikmetler anlatılmış, bu arada az da olsa İsrâilî haberler zikredilmiştir (yazma nüshaları için bk. Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 417-418, Serez, nr. 246, Mesih Paşa, nr. 8; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 249; Hacı Selim Ağa Ktp., Nurbânû Sultan, nr. 28-29; Kitâbhâne-i Umûmî Hazret-i Âyetullāhi’l-uzmâ Necefî Mar‘aşî, nr. 1332; British Museum, nr. 100; el-Methafü’l-Asyevî Ktp., Saint Petersburg, nr. Af. 3319, 910). Hasan Keskin eser üzerinde bir doktora çalışması yapmıştır (bk. bibl.). 2. Ġarâǿibü’t-tefsîr ve Ǿacâǿibü’t-teǿvîl (ǾAcâǿibü’l-Ķurǿân, ǾAcâǿibü’t-teǿvîl, ǾAcâǿibü’t-tefsîr ve ġarâǿibü’t-teǿvîl, el-ǾAcâǿib ve’l-ġarâǿib). Âyetlerin tefsiriyle ilgili olarak aklın hoş görmediği, nakledilmesi doğru olmayan bâtıl görüşlerden sakındırmak maksadıyla telif edilmiş, bütün âyetler değil gerekli görülenler açıklanmıştır. Bilgi vermek amacıyla da olsa nakledilen bazı asılsız rivayetlerden dolayı müellifin tenkit edilmesine sebep olan eserin (Süyûtî, el-İtķān, IV, 202; Keşfü’ž-žunûn, I, 432) bazı nüshaları Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 106 [I-II]; Medine, nr. 135), Nuruosmaniye (nr. 583) ve Süleymaniye (Yenicami, nr. 60; Damad İbrâhim Paşa, nr. 152) kütüphanelerinde bulunmaktadır. 3. el-Burhân fî tevcîhi müteşâbihi’l-Ķurǿân (Burhânü’l-Ķurǿân, el-Burhân fî meǾânî müteşâbihi’l-Ķurǿân, Burhânü’l-Ķurǿân fîmâ fîhî mine’l-ĥücceti ve’l-burhân, el-Burhân fî müteşâbihi’l-Ķurǿân). Tekrar edilen âyetler konusunun ele alındığı eserde tekrarın sebep ve hikmetleri üzerinde durulmuştur. Kitap Abdülkādir Ahmed Atâ tarafından tahkik edilerek önce Esrârü’t-tekrâr fi’l-Ķurǿân adıyla (Kahire 1978), daha sonra el-Burhân fî tevcîhi müteşâbihi’l-Ķurǿân şeklinde orijinal ismiyle (Beyrut 1986) neşredilmiş, eseri ayrıca Ahmed İzzeddin Abdullah Halefullah tahkik ederek yayımlamıştır (Mansûre 1411/1991). Nâsır b. Süleyman el-Ömer eser üzerinde yüksek lisans çalışması yapmıştır (1980, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd, usûlü’d-dîn). 4. el-Hidâye fî şerĥi Ġāyeti İbn Mihrân. Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Mihrân en-Nîsâbûrî’nin el-Ġāye fi’l-ķırâǿâti’l-Ǿaşr adlı eserinin şerhi olup bir nüshası Tahran’da Ali Asgar-ı Hikmet Kütüphanesi’ndedir (Sezgin, I, 46-47).

Kirmânî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ħaŧŧu’l-meśâĥif, Lübâbü’t-teǿvîl, el-Müsteşhed bi’l-âyât, et-Teysîr fi’t-tefsîr, el-Îcâz fi’n-naĥv (Ebû Ali Hasan b. Ahmed el-Fârisî’nin el-Îżâĥ fi’n-naĥv adlı eserinin muhtasarı), el-İfâde fi’n-naĥv, en-Nižâmiyyü fi’n-naĥv (Ebü’l-Feth Osman b. Cinnî’nin el-LümǾa fi’n-naĥv adlı eserinin muhtasarı), Şerĥu’l-LümǾa (Ebü’l-Feth Osman b. Cinnî’nin el-LümǾa fi’n-naĥv adlı eserinin şerhi).

BİBLİYOGRAFYA:

Tâcülkurrâ el-Kirmânî, Lübâbü’t-tefâsîr, Hacı Selim Ağa Ktp., Nurbânû Sultan, nr. 28-29, I, vr. 1b, 60a-b; II, vr. 323; a.mlf., el-Burhân fî tevcîhi müteşâbihi’l-Ķurǿân (nşr. Abdülkādir Ahmed Atâ), Beyrut 1986, neşredenin girişi, s. 11-16; a.e. (nşr. Ahmed İzzeddin Abdullah Halefullah), Mansûre 1411/1991, neşredenin girişi, s. 29-97; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIX, 125, 224; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, II, 291, 337; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 277-278, 314; a.mlf., el-İtķān (Ebü’l-Fazl), IV, 202; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, II, 312-313, 345; Hasan b. Şihâbüddin Yezdî, CâmiǾu’t-tevârîħ-i Ĥasenî, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4307, vr. 197a; Keşfü’ž-žunûn, I, 213, 241, 432; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 402; Brockelmann, GAL, I, 412; Suppl., I, 732; Sezgin, GAS (Ar.), I, 46-47; Hasan Keskin, Tâcü’l-Kurrâ el-Kirmânî ve Lübâbü’t-tefâsîr Adlı Tefsiri (doktora tezi, 1993), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 28, 30-31.

Hasan Keskin