KIRKA
Hırvatistan’da eski bir Osmanlı sancağı.
Önceleri Klis (Kilis) sancağı sınırları içinde iken bu sancaktan ayrılan Kuzey Dalmaçya’yı (Lika arazisi de denir) içine alarak 1580’de yeni bir sancak olarak kurulmuştur. Krka (Kırka) çayı çevresindeki toprakları kapsadığından sancağa Kırka adı verilmiştir. Merkezi, Kırka çayının yukarı kesiminde bulunan Knin şehriydi. Osmanlılar’ın bölgeyle ilgili stratejik ilgileri XV. yüzyıl sonlarında başlamış, İtalya yolunu açmak ve Adriyatik’te bir deniz üssü elde etmek için Bosna’dan akıncı saldırıları gerçekleşmiştir. Bu akınları durdurmak isteyen Hırvatlar ile Bosna sancak beyi Hadım Yâkub Paşa kumandasındaki askerler arasında Udbina yakınlarında Krbava ovasında yapılan savaşı (1493) Osmanlılar kazanmıştı (Yâkub Paşa bu savaşla ilgili yazdığı bir fahriyyede Krbava’yı “Kır bu ovada” şeklinde ilâhî bir emir olarak yorumlamıştır). Osmanlılar’ın bölgeyle ilgili bu arzuları, 1527’de Zadar’dan 30 km. kadar kuzeydoğudaki denize açılan stratejik ve zengin ormancılık kaynakları bulunan Obrovac’ı alarak gerçekleşti. Burası daha sonra, özellikle Senj’de üslenmiş Uskoklar’ın akınlarına karşı Osmanlılar’ın kara ve deniz savunmasında ve Venedikliler’le ticarette önemli rol oynadı. Etimolojik olarak Osmanlılar’dan bin yıl kadar önce buraya gelen Avar Türkleri’ne izâfet taşıyan Obrovac savaşta ve ticarette oynadığı rol kadar burada inşa edilen tersaneden dolayı Peçuylu’yu, Kuzey Dalmaçya ve Lika’yı içine alan sancağın Obrovac merkezli olarak daha 1527’de kurulduğu kanaatine götürmüştür.
XV. yüzyılda meydana gelen tahribatlar ve Hırvatlar’ın başka yerlere göç etmesiyle bölgenin tarım kapasitesi düştü. Gidenlerin yerine genellikle Ulahlar (Vlach) yerleştirildi, ayrıca müslümanlar da kasaba merkezlerine iskân edildi. Dolayısıyla ihtiyaç duyulan ziraî ürünlerin Ulahlar ve müslümanlar tarafından yetiştirilmesi teşvik gördü. Özellikle Zadar ve Šibenik arasında Sokullu Ferhad Paşa ve Gazi Hüsrev Bey vakıflarına ait köyler tahıl üretiminde epey ileri gitmişlerdi. Bu durum, bütün olumsuz şartlara rağmen Venedik kolonilerinin ticarî ihtiyaçlarını da karşılayacak boyutlara ulaştı ve aynı zamanda kârlı bir faaliyet imkânı hazırladı. Osmanlılar buna karşılık kendi üretimleri yetmediğinden Kırka ve Bosna için Venedik tuzuna ihtiyaç duyuyorlardı.
Bölgenin güvenliği zaman zaman Uskok saldırıları, Ulah isyanları ve savaşlarla tehdit ediliyordu. Bu sıkıntılar arasında Memîbeyoğulları ailesinden Halil Bey’in sebebiyet verdikleri özellikle dikkat çeker. Bu aile sancağı yaklaşık yüzyıl idare etti. Halil Bey kendi ailesine ocaklık şeklinde verilmesini sağladığı sancakta elli yıl kadar idarecilik yaptı. Zaman zaman Bâbıâli, Venedik, Ulahlar ve mahallî müslüman eşrafla silâhlı çatışmalar içine giren Halil Bey nihayet Venedikliler’e esir düştü ve 1654’te Venedik’te öldü.
Kırka sancağında Osmanlı dönemine ait sanat ve mimari eserlerin çoğu, zaman içinde kaybolmuş, sadece Vrana’da Yûsuf Paşa Hanı günümüze ulaşabilmiştir. Osmanlı döneminin serhat hayatı özellikleriyle oluşan kültürü halk hikâyeleri ve kahramanlık şiirlerinin gelişmesine önemli katkı sağlamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
BA, TD, nr. 533, TK, TD, nr. 475; Evliya Çelebi, Seyahatnâme, V, 458-472, 480-495; Aleolesnicki, “Bošnjak Hadum Jakub, pobjednik na Krbavskom polju g. 1493”, Rad JAZU 264, Zagreb 1938, s. 153; A. Muftić, Moschee und Stiftung Ferhad-Paša’s in Banja Luka, Leipzig 1941; I. Petricioli, “Han Jusufa Maškovića”, Povijest Vrane, Zadar 1971, s. 379-388; S. Traljić, “Vrana i njezini gospodari u doba turske vladavine”, a.e., s. 343-377; a.mlf., “Izvoz drva preko Obrovca krajem XVI stoljeća”, Radovi Instituta JAZU u Zadru, 21, Zadar 1974, s. 261-269; N. Moačanin, “Naseljenost like i izvori feudalne rente početkom 17. stoljeća pod turskom vlašću”, HZb., XLVI/1, Zagreb 1994, s. 61-65; Dragoljub Joksimović, “Klis”, Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1962, V, 256-257; Nada Klaić v.dğr., “Lika”, a.e., V, 528-532; “Klis”, Hrvatski Leksikon, Zagreb 1996, I, 600.
Nenad Moacanın