KIRBELYÂNÎ
(القربلياني)
Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ferec el-Kırbelyânî el-Fihrî (ö. 761/1360)
Endülüslü hekim ve tıbbî bitkiler uzmanı.
Endülüs’ün o dönemde hıristiyanların hâkimiyetine geçen Lekant (Alicante) bölgesindeki Kırbelyân (Crevillante) şehrinde doğdu. Şefre lakabıyla anılan Kırbelyânî, ilk eğitimini babasından aldıktan sonra tıbbî bitkiler üzerinde çalışma yapmak amacıyla çeşitli bölgeleri dolaşıp örnekler toplamaya başladı. Bir yandan konunun uzmanlarından ders alırken bir yandan da onların eserlerini (künnâş) istinsah ederek basit ve birleşik ilâçlar alanında uzman oldu. Tıp öğrenimini Gırnatalı Ebû Abdullah Muhammed b. İbrâhim b. Sirâc’dan ve daha başka hekimlerden gördü; özellikle cerrahlığı Mişu Yeznad (Maestro Bernardo) adlı bir hıristiyan hekiminden öğrendi. Vâdîâş’ta (Guadix) meydana gelen bir salgın üzerine Sultan Ebü’l-Cüyûş Nasr tarafından Gırnata’ya (Granada) çağrıldı; bu sırada hastalanan sultanı da tedavi ettikten sonra Kuzey Afrika’ya geçti ve Merakeş’e yerleşti, orada yıllarca hekimlik yaptı. Hayatının sonuna doğru döndüğü Gırnata’da 17 Rebîülevvel 761’de (6 Şubat 1360) vefat etti.
Kırbelyânî’nin günümüze ulaşan tek eseri el-İstiķśâ ve’l-ibrâm fî Ǿilâci’l-cirâĥât ve’l-evrâm’dır (nşr. Muhammed el-Arabî el-Hattâbî, eŧ-Ŧıb ve’l-eŧıbbâǿ fi’l-Endelüsi’l-İslâmiyye içinde, Beyrut 1988, II, 35-150). el-Cirâĥâtü’ś-śuġrâ diye de anılan ve bir cerrahî el kitabı mahiyetinde olan eser, Ebü’l-Kāsım ez-Zehrâvî’nin Kitâbü’t-Taśrîf’inden sonra Endülüs’te kaleme alınan tıp kitaplarının en önemlisi sayılır. Eser üç bölümden (makale) oluşur; bunların birincisi tümörler, ikincisi yara ve kırıklar, üçüncüsü basit ve birleşik ilâçların tümör, yara, yanık ve kırıklarda kullanılışı hakkındadır. Kırbelyânî çalışmasına başlarken oğluna hitap ederek muhtevaya dikkat çeker. Vücutta meydana gelen şişlikler hakkında Galen’in (Câlînûs) yazdıklarından faydalandığını söyler. “Evrâm” başlığını taşıyan ilk bölümde yalnız tümörler ve tedavi yöntemleri değil aynı zamanda bütün iltihap türleriyle ciltte görülen kızartı ve yanıkların teşhis ve tedavileri de ele alınır. İkinci bölüm yaraların meydana geliş sebepleri, kesici, delici ve parçalayıcı aletlerin yol açtığı yaraların tanımı ve tedavi yöntemleri, özellikle kırıkların, ok ve mızrak yaralarının ameliyatında uygulanan usullere dair ayrıntılı bilgiler içermektedir. İlâçları konu alan üçüncü bölümde müellif, basit ve birleşik ilâçların hangi bitki veya hayvanlardan elde edileceğini ve nasıl yapılıp kullanılacağını bir farmakolog sıfatıyla açıklar; bu arada kendi tecrübelerinin sonuçlarını anlatarak hekimlere tavsiyelerde bulunur.
Endülüs’te yetişen hekimler arasında Zehrâvî genel cerrah, Kırbelyânî ise tümör, yara ve kırıklar üzerinde uzmanlaştığından özel cerrah olarak nitelendirilmektedir. 1935 yılında H. P. J. Renaud, “Gırnata’da Bir Müslüman Cerrah” başlığıyla yayımladığı makalede Kırbelyânî’nin el-İstiķśâ ve’l-ibrâm’daki başarılarından söz ederken özellikle “en-nugle” denilen tümörün “phlégmon” olduğuna ve bunun habis türüne “anthrax” (şarbon) denildiğine dikkat çekmiş, bu hastalığın teşhis ve tedavisi hakkında Kırbelyânî’nin gösterdiği başarıyı övmüştür (Muhammed el-Arabî el-Hattâbî, eŧ-Ŧıb ve’l-eŧıbbâǿ, II, 30-33).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Hatîb, el-İĥâŧa, III, 179-180; L. Leclerc, Histoire de la médecine arabe, Paris 1876, II, 250; Brockelmann, GAL Suppl., II, 366; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 176; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 23, 33; Sarton, Introduction, III/1, s. 895; Muhammed el-Arabî el-Hattâbî, eŧ-Ŧıb ve’l-eŧıbbâǿ fi’l-Endelüsi’l-İslâmiyye, Beyrut 1988, II, 27-150; a.mlf., “İbn Ferec el-Ķırbelyânî el-Endelüsî ve kitâbühû fi’l-cirâĥâti’s-suġrâ”, el-Menâhil, XXXIII, Rabat 1986, s. 28-54; H. P. J. Renaud, “Un chirurgien musulman du royaume de Grenada: Muhammad aš-Šafra”, Hespéris, XX, Paris 1935, s. 1-20.
Cevat İzgi&