KİNÂNÎ, Yahyâ b. Ömer
(يحيى بن عمر الكناني)
Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ömer b. Yûsuf el-Kinânî el-Endelüsî (ö. 289/902)
Mâlikî fakihi.
213 (828) yılında doğdu. Aslen Ceyyânlı (Jaen) olup Kurtuba’da yetişti. İbn Habîb es-Sülemî’den ders aldı. On iki yaşlarında iken kardeşi Muhammed’le birlikte tahsil için seyahate çıktı. Önce uğradığı Kayrevan’da Mâliki âlimi Sahnûn, Avn b. Yûsuf ve Ebû Zekeriyyâ el-Hadramî’nin derslerini takip etti. Daha sonra Kahire’ye giderek İmam Mâlik’in talebesi Yahyâ b. Bükeyr’den ve diğer talebeleri İbnü’l-Kāsım, İbn Vehb, Eşheb b. Kays’tan ders alan Hâris b. Miskîn, Ebû İshak el-Berkī, İbn Ebü’l-Gumr, Ebû Tâhir İbnü’s-Serh, İbn Rumh’ten ve İmam Şâfiî’nin talebesi Harmele b. Yahyâ gibi âlimlerden faydalandı. Hicaz’da İmam Mâlik’in talebesi Ebû Mus‘ab ez-Zührî, Nasr b. Merzûk, İbn Kâsib, Ahmed b. İmrân el-Ahfeş’ten ders aldı. Tahsilini tamamlayınca o dönemde Ağlebîler’in başşehri olan Kayrevan’a yerleşti. Kısa zamanda adını duyuran Kinânî’nin etrafında Kayrevan Ulucamii’nde geniş bir ders halkası oluştu: Ağlebî Emîri İbrâhim b. Ahmed’in meclislerine katıldı. Kendisinden ders alanlar arasında kardeşi Muhammed ile Ebü’l-Arab, Ebû Bekir İbnü’l-Lebbâd, Ebü’l-Abbas el-İbyânî, İbnü’ş-Şibl el-Kaysî, İbnü’l-Habbâb gibi âlimler bulunmaktadır. Ağlebîler’in son döneminde Kayrevan’da Mâlikîler’le Hanefîler (Ehlü’l-Irâk) arasındaki çekişmelerden dolayı sıkıntıya mâruz kaldı. İbrâhim b. Ahmed, Mâlikî âlimi Abdullah b. Tâlib et-Temîmî’yi İfrîkıye kadılığından azledip yerine Hanefî Ebü’l-Abbas İbn Abdûn’u tayin edince bu kadı Mâlikîler’e baskı uyguladı ve sevmediği Kinânî’yi tutuklamak istedi. Bunun üzerine Kinânî Tunus’ta bulunan kardeşi Muhammed’in yanına kaçtı. İbn Abdûn, kendisi gibi Hanefî olan Tunus kadısından onu yakalayıp geri göndermesini istediyse de kadı bu talebi kabul etmedi. Bu dönemdeki karışıklıklar ve Mâlikî ulemâsına uygulanan baskılar sebebiyle inzivâya çekilen Kinânî sahilde önemli bir ribât olan Sûse’ye yerleşti. Burada öğretim faaliyetini sürdürdü. Zaman zaman da yine bir ribât merkezi olan Münestîr’e (Monastır) gidip geldi. İbrâhim b. Ahmed tekrar Mâlikîler’e teveccüh edip Kinânî’yi kadı tayin etmek istediyse de kabul etmedi. Zilhicce 289’da (Kasım 902) Sûse’de vefat etti. Diğer kaynakların aksine Ebû Bekir el-Mâlikî zilkade ayında öldüğünü kaydeder.
Gerek Sünnî fıkıh mezhepleri arasında, gerekse Sünnî düşünceyle Şiî, i‘tizâlî ve tasavvufî eğilimler arasında kayda değer mücadelelerin cereyan ettiği bir dönemde yaşayan Kinânî, gerek bu çevrelere karşı mücadelede gerekse Mâlikî mezhebinin bölgede yerleşmesinde etkin rol aldı. Mağrib’de el-Muvaŧŧaǿ ve el-Müdevvenetü’l-kübrâ’nın yayılmasında önemli hizmeti oldu. Hatta Kayrevan’da bu iki kitabın yalnız ondan rivayet edildiği kaydedilir (Kādî İyâz, III, 235; Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâğ - İbn Nâcî, II, 236).
Kaynaklarda Kinânî’nin rivayet bakımından güvenilir olduğu, fıkıh alanında ise bağımsız düşünceden çok mezhepte yerleşik görüşleri tekrarlamasıyla tanındığı ifade edilir. Ayrıca münazaradan uzak durduğunun belirtilmesine karşılık kitapları arasında muhaliflere yazdığı reddiyelerin önemli yer tutması, teliften değil bizzat insanlarla tartışmaktan hoşlanmadığı veya mizacına rağmen şartların onu bu tür eserleri yazmaya zorladığı şeklinde yorumlanabilir. Bid‘atlara karşı sert tavrıyla tanınan Kinânî, âbid ve zâhid kişiliğine rağmen Sünnî akîdeye zıt tasavvufî telakkilerle de mücadele etti. Bu çerçevede Kayrevan’da tasavvuf ehlinin cumartesi günleri bir camide toplanıp Kur’an ve ilâhiler okumasını, menâkıp dinleyerek yüksek sesle ağlamasını eleştirdi. Kinânî’nin rivayetleri ve görüşleri, eserleri yanında özellikle İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin en-Nevâdir ve’z-ziyâdât’ı, İbn Rüşd’ün el-Beyân ve’t-taĥśîl’i ile Venşerîsî’nin el-MiǾyârü’l-muǾrib’i içinde nakledilmiştir.
Eserleri. Kinânî’nin kaynaklarda kırk cüz olduğu belirtilen kitaplarından günümüze yalnız Aĥkâmü’s-sûķ ve el-Ĥücce fi’r-red Ǿale’l-İmâm eş-ŞâfiǾî’nin bazı bölümleri ulaşmıştır. 1. Aĥkâmü’s-sûķ (Kitâbü’n-Nažar ve’l-aĥkâm fî cemîǾi aĥvâli’s-sûķ). Pazar ahkâmı hakkında yazılan ilk eser olup daha sonra kurumlaşmış anlamıyla hisbeye dair bütün konuları kapsamasa da özellikle Batı İslâm dünyasında hisbe üzerine kaleme alınan ilk müstakil çalışma sayılır. Müellifin kendisine sorulan sorulara verdiği cevaplardan oluşan eser belediye hizmetleri, işçi-işveren münasebetleri, ölçü birimleri, çeşitli meslek erbabı, karaborsacılık, fiyatlar, narh, sarraflık, kalite kontrolü, oyun ve eğlence, kadınların günlük hayattaki yeri gibi konularla, yazıldığı dönemde Kuzey Afrika’da müslüman toplumun ekonomik ve sosyal hayatını yansıtan önemli bir kaynaktır. Aĥkâmü’s-sûķ’un İbn Şibl el-Endelüsî ve Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed el-Kasrî tarafından aktarılan iki rivayeti vardır. İbn Şibl’e ait rivayeti Venşerîsî el-MiǾyârü’l-muǾrib’de nakletmiş (VI, 406-431), bugüne ayrıca iki eksik nüshası ulaşmıştır (bk. Aĥkâmü’s-sûķ, neşredenin girişi, s. 18). Mahmûd Ali Mekkî, Venşerîsî metnini esas alarak eseri geniş bir girişle birlikte neşretmiş (bk. bibl.), Don Emilio Garcia Gomez de İspanyolca’ya çevirmiştir (“Unas Ordenanzas del zoco del siglo IX: Trad. del más antiguo antecedente de los tratados andaluces de Hisba, por un autor andaluz”, al-Andalus, XXII, [1957], s. 253-316). Günümüze bir nüshası ulaşan Kasrî rivayeti ise Hasan Hüsnî Abdülvehhâb tarafından neşre hazırlanmış, Ferhât ed-Deşrâvî, eseri gözden geçirerek Mahmûd Ali Mekkî neşrini de sonuna eklemek suretiyle yayımlamıştır (Tunus 1975). 2. el-Ĥücce fi’r-red Ǿale’l-İmâm eş-ŞâfiǾî. Müellifin gerek akîde bakımından gerekse fıkhî açıdan Mâlikî mezhebini savunduğu reddiyeleri çerçevesinde İmam Şâfiî’nin fıkhî görüşlerini tenkit ettiği bu eserin yalnız bir bölümü günümüze ulaşmıştır. Tunus’ta Dârü’l-kütübi’l-vataniyye’de (nr. 219) kayıtlı on bir varaklık bölüm, eserin altı babdan oluşan on ikinci cüzüne ait olup Muhammed Ebü’l-Ecfân tarafından bir makalede incelenmiştir (bk. bibl.).
Kinânî’nin hadis ağırlıklı Kitâbü’l-Mîzân, Kitâbü’ś-Śırâŧ, Kitâbü’r-Rüǿye (Kitâbü’n-Nažar ile’llāhi teǾâlâ yevme’l-ķıyâme) gibi eserleri Mu‘tezile’ye karşı yazılmış reddiyeler olmalıdır. İħtiśârü’l-müstaħrece (el-Müntaħabe), İħtilâfü İbni’l-Ķāsım ve Eşheb, Kitâbü’n-Nisâǿ, Fażlü’l-vuđûǿ ve’ś-śalât, Kitâbü’l-Vesvese, Feżâǿilü’l-Münestîr ve’r-ribâŧ, Kitâbü Aĥmiyeti’l-ĥüśûn, er-Red Ǿale’l-ǾIrâķıyyîn, er-Red Ǿale’l-Mürciǿe, er-Red Ǿale’ş-Şükûkiyye de kaynaklarda anılan diğer eserleridir. Bu sonuncu kitap, Kayrevan’da İbn Sahnûn ve İbn Abdûs el-Kayrevânî arasında kişinin kendi imanı hakkında kesin kanaate sahip olup olamayacağı konusunda meydana gelen tartışma vesilesiyle kaleme alınmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Yahyâ b. Ömer el-Kinânî, en-Nažar ve’l-aĥkâm fî cemîǾi aĥvâli’s-sûķ (nşr. Hasan Hüsnî Abdülvehhâb), Tunus 1975, neşredenin girişi, s. 5-26; Ebû Bekir el-Mâlikî, Riyâżü’n-nüfûs (nşr. Beşîr el-Bekkûş), Beyrut 1403/1983, I, 490-504;
Muhammed b. Hâris el-Huşenî, Ķuđâtu Ķurŧuba (nşr. İzzet Attâr el-Hüseynî), Kahire 1372, s. 184-185; a.mlf., Ŧabaķātü Ǿulemâǿi İfrîķıyye (nşr. Muhammed b. Şeneb), Beyrut, ts. (Dârü’l-kitâbi’l-Lübnânî), s. 134-136; İbnü’l-Faradî, Târîħu Ǿulemâǿi’l-Endelüs (nşr. Rûhiyye Abdurrahman es-Süveyfî), Beyrut 1417/1997, s. 435; Humeydî, Cezvetü’l-muķtebis (nşr. Muhammed Tâvît et-Tancî), Kahire 1372/1953, s. 354-355; Kādî İyâz, Tertîbü’l-medârik, III, 234-241; Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, Kahire 1967, s. 505-506; Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâğ - İbn Nâcî, MeǾâlimü’l-îmân (nşr. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr - Muhammed Mâdûr), Kahire 1972, II, 233-245; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIII, 462-463; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, II, 354-357; Venşerîsî, el-MiǾyârü’l-muǾrib (nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1401/1981, VI, 406-431; Sezgin, GAS, I, 475; Mahfûz, Terâcimü’l-müǿellifîn, III, 424-426; M. Muranyi, Dirâsât fî meśâdiri’l-fıkĥi’l-Mâlikî (trc. Ömer Sâbir Abdülcelîl v.dğr.), Beyrut 1409/1988, s. 111, 192-200, 212; Mahmûd Ali Mekkî, “Kitâbü Aĥkâmi’s-sûķ li-Yaĥyâ b. ǾÖmer el-Endelüsî”, Śaĥîfetü’l-MaǾhedi’l-Mıśrî, IV/1-2, Madrid 1375/1956, s. 1-151; Muhammed Ebü’l-Ecfân, “Yaĥyâ b. ǾÖmer min ħilâli kitâbihî el-Ĥücce fi’r-red Ǿale’l-İmâm eş-ŞâfiǾî”, MMMA (Küveyt), XXIX/2 (1985), s. 713-747.
Ahmet Özel