KELBÎ, Hişâm b. Muhammed

(هشام بن محمد الكلبي)

Ebü’l-Münzir Hişâm b. Muhammed b. Sâib b. Bişr el-Kelbî el-Kûfî (ö. 204/819 [?])

Nesep âlimi ve tarihçi.

Muhtemelen 120 (738) yılında Kûfe’de doğdu. Nisbesi mensup olduğu Kelb kabilesinden gelir; İbnü’l-Kelbî ve İbnü’s-Sâib diye de anılır. İlk bilgilerini Kûfe’de hadisçi, nesep âlimi ve müfessir olan babası Muhammed b. Sâib ile diğer bazı âlimlerden aldıktan sonra Bağdat’a gitti ve orada yetişti. Geniş bilgisi sayesinde Abbâsî Halifesi Mehdî-Billâh’ın yanında büyük bir itibar ve servete ulaştı. 204’te (819) veya 206’da (821) Kûfe’de vefat etti. Arkasında 150’den fazla eser bırakmış (Yâkūt, XIX, 288-292; Keşfü’ž-žunûn, I, 178-179), ancak bunların çoğu günümüze


ulaşmamıştır. İbn Sa‘d, Muhammed b. Habîb, Câhiz, Belâzürî, Muhammed b. Cerîr et-Taberî, İbn Düreyd, Ali b. Hüseyin el-Mes‘ûdî, Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, Yâkūt el-Hamevî, Abdülkādir el-Bağdâdî, Halîfe b. Hayyât ve Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm gibi tanınmış âlimler ondan faydalanmış ve iktibasta bulunmuşlardır.

Eserleri. 1. Kitâbü’l-Eśnâm* (Kitâbü Tenkîsi’l-eśnâm). Câhiliye devri putları hakkında yegâne kaynak olan ve ilk neşri Ahmed Zeki Paşa tarafından gerçekleştirilen (Kahire 1914, 1924, 1946, 1965) eserin metnini geniş notlarla Rosa Klinke-Rosenberger Das Götzenbuch des Ibn al-Kalbī adıyla Almanca’ya tercüme etmiş (Leipzig 1941), bu tercüme yine asıl metinle birlikte Beyza Düşüngen tarafından Putlar Kitabı adı altında Türkçe’ye kazandırılmıştır (Ankara 1969). Kitap diğer bazı dillere de çevrilmiş ve hakkında birçok araştırma yapılmıştır. 2. Cemheretü’n-neseb. Araplar’ın soy kütüğüne dair en eski çalışma olup bütün ensâb, tarih ve tabakat âlimlerinin dayandığı ana kaynaktır. Günümüze sadece eksik bir nüshası ulaşan eseri Werner Caskel - Gert Strenziok Ğamharat an-nasab, das genealogische Werk des Hisām ibn Muĥammad al-Kalbī adıyla iki cilt halinde yayımlamıştır (Leiden 1966). Abdüssettâr Ahmed Ferrâc ile (I, Küveyt 1403/1983) Mahmûd Firdevs el-Azm (I-III, Dımaşk 1983-1986) ve Nâcî Hasan (Beyrut 1407/1986) tarafından tekrar yayımlanan eserin biri Yâkūt el-Hamevî’ye ait olmak üzere (el-Muķteđab min Kitâbi Cemhereti’n-neseb [nşr. Nâcî Hasan], Beyrut 1987) iki muhtasarı bulunmaktadır. 3. Ensâbü’l-ħayl fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm ve aħbârühâ (Nesebü füĥûli’l-ħayl fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm). Özellikle Câhiliye devrindeki ünlü atlar hakkında bilgiler ve onlar için söylenmiş şiirler içeren tarihî-edebî bir kitaptır. Türünün ilk ürünü olması bakımından dikkat çeken eser, Carl Heinrich Becker tarafından istinsah edilerek tanıtıldıktan sonra (“Die Ibn el-Kelbi-Hand-schriften im Escorial”, ZDMG, LVI [1902], s. 796-799) Giorgio Levi della Vida tarafından Kitâbü Nesebi’l-ħayl fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm ve aħbârühâ (=Les livres des chevaux) adı altında Ebû Abdullah İbnü’l-A‘râbî’nin Kitâbü Esmâǿi ħayli’l-ǾArab ve fürsânihâ’sıyla birlikte neşredilmiştir (Leiden 1928). Eserin ayrıca biri Ahmed Zeki Paşa’nın hazırladığı ve ölümünden sonra basılan (Kahire 1946, 1384/1965), diğeri yine İbnü’l-A‘rabî’nin kitabıyla birlikte Nûrî Hammûdî el-Kaysî ve Hâtim Sâlih ed-Dâmin’in gerçekleştirdiği (Beyrut 1407/1987) iki neşri daha bulunmaktadır. 4. Meŝâlibü’l-ǾArab (Kitâbü’l-Meŝâlib). Araplar’ın kusurlarından bahseden bir eser olup Kahire (Dârü’l-kütüb, Edeb, nr. 9602) ve Bağdat’ta (el-Methafü’l-Irâkī, nr. 1465) birer nüshası vardır. 5. Aħbârü Bekr ve Taġlib. Bağdat’ta (el-Methafü’l-Irâkī, nr. 12) bir yazma nüshası mevcuttur. 6. Nesebü MeǾad ve’l-Yemeni’l-kebîr. Nâcî Hasan (I-II, Beyrut 1408/1988) ve M. Mahmûd Firdevs el-Azm (I-III, Dımaşk 1988) tarafından yayımlanan eser genellikle Cemhere’nin devamı olarak düşünülür. 7. Ķaśîdetü’n-neźîr. İbn Düreyd’in şerhettiği kasidenin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlı bir nüshası bulunmaktadır (III. Ahmed, nr. 2329). 8. Kitâbü İftirâķı vüldi Niźâr. İyâd b. Nizâr hakkındadır.

Kelbî’nin çeşitli kaynaklarda atıfları yer alan ve iktibasta bulunulan eserleri de şunlardır: Kitâbü’l-Külâb, Kitâbü’s-Süyûf, el-Emŝâl, Aħbârü (Ħaberü) Mecnûn, Fütûĥu’ş-Şâm, Kitâbü İftirâķı’l-ǾArab, Kitâbü Ensâbi’l-büldân (Kitâbü Ensâbi’l-mevâđıǾ), Meŝâlibü’ś-śaĥâbe, Kitâbü’l-Ĥîre, Kitâbü İbtidâǿi’l-ġınâ ve’l-Ǿîdân, Kitâbü’l-Cemel, Kitâbü Aħbâri Śıffîn, Kitâbü’l-Elķāb, Kitâbü Esvâķı’l-ǾArab, Kitâbü’l-Lübâb. Ayrıca Hâtim et-Tâî ve Lakīt b. Ya‘mer’in divanları Kelbî’nin rivayetiyle günümüze ulaşmıştır (Brockelmann, GAL, I, 145; Suppl., I, 211-212; Sezgin, GAS, I, 270). Evâile dair ilk eserin de ona ait olduğu anlaşılmaktadır (İbnü’n-Nedîm, s. 437).

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’l-Kelbî, Putlar Kitabı: Kitâb al-Asnâm (trc. Beyza Düşüngen), Ankara 1969, R. Klinke Rosenberger’in girişi, s. 13-21; İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, VI, 358-359; Halîfe b. Hayyât, eŧ-Ŧabaķāt (Ömerî), s. 167; İbn Kuteybe, el-MaǾârif (Ukkâşe), s. 535-536; Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Merâtibü’n-naĥviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl), Kahire 1375/1955, s. 69-71; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Şüveymî), s. 435-443; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIX, 287-292; İbn Hallikân, Vefeyât, VI, 82-84; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân, II, 29; Keşfü’ž-žunûn, I, 178-179, 605; II, 1258, 2002; C. J. Lyall, “Ibn al-Kalbi’s Account of the First Day of al-Kulāb”, Orientalische Studien Th. Nöldeke Gewidmet, Giessen 1906, I, 127-154; Brockelmann, GAL, I, 139-145; Suppl., I, 211-212; a.mlf., “Kelbî”, İA, VI, 549-550; H. S. Nyberg, “Bemerkungen zum ‘Buch der Götzenbilder’ von Ibn al-Kalbi”, Dragma. Festschrift für Martin P. Nilsson, Stockholm 1939, s. 346-366; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa, Tahran 1387/1968, I, 323-324; Sezgin, GAS, I, 268-271; VII, 841; a.mlf., GAS (Ar.), II/2, s. 120-177; M. S. Marmardji, “Les dieux du paganisme arabe d’après Ibn al-Kalbī”, Revue biblique, XXXV, Paris 1926, s. 397-420; F. Stummer, “Bemerkungen zum Götzenbuch des Ibn al-Kalbi”, ZDMG, XCVIII (1944), s. 377-394; Cevâd Ali, “Cemheretü’n-neseb li’bni’l-Kelbî”, MMİIr., I (1950), s. 337-348; Hamed el-Câsir, “Muħtaśaru Cemhereti’n-neseb”, MMİADm., XXVII (1952), s. 41-51; G. Monnot, “Un inédit de Dar al-Kotob le ‘Kitab al-Mathalib’ d’Ibn al-Kalbi”, MIDEO, XIII (1977), s. 315-321; İhsan en-Nas, “Kütübü’l-Ensâbi’l-ǾArabiyye”, MMLADm., LXIV/4 (1989), s. 558-580; W. Atallah, “al-Kalbī”, EI² (İng.), IV, 494-496.

Süleyman Tülücü