KÂTİBÎ, Ali b. Ömer
(علي بن عمر الكاتبي)
Ebü’l-Hasen Necmüddîn Debîrân Alî b. Ömer b. Alî el-Kâtibî (ö. 675/1277)
Mantık, felsefe ve kelâma dair çalışmalarıyla tanınan âlim.
600 yılı Receb ayında (Mart 1204) Kazvin’de doğdu. Bazı müellifler doğduğu yere nisbetle Debîrân diye tanındığını belirtirse de kelimenin mânası göz önünde bulundurularak kâtiplik veya müderrislik yapması sebebiyle bu isimle anılmış olması kuvvetle muhtemeldir. Bir süre Kazvin’de öğrenim gördükten sonra ilim tahsili için belli başlı merkezlere seyahat etti. Kelâm, felsefe, astronomi ve mantık gibi ilimleri Nasîrüddîn-i Tûsî’den öğrendi. Kazvin ve Nizâmiye medreselerinde müderrislik yaptı, pek çok öğrenci yetiştirdi. İbnü’l-Mutahhar el-Hillî ve Kutbüddîn-i Şîrâzî bunların en tanınmışlarıdır. 675’te (1276-77) Hülâgû’nun emriyle Merâga’ya gitti ve kurulmakta olan rasathâne çalışmalarına katılıp Nasîrüddîn-i Tûsî’ye yardım etti. 675 yılı Ramazan ayında (Şubat 1277) vefat etti. Bazı kaynaklara göre ise ölüm yılı 693’tür (1294).
Kâtibî astronomi, matematik, kelâm ve felsefe alanında ders veren bir müderris olmakla birlikte daha çok er-Risâletü’ş-şemsiyye adlı mantık kitabıyla üne kavuşmuştur. Kazvin’de verdiği dersler çok sayıda âlimin orada buluşmasına vesile olacak derecede önemli görülmüştür. Hocası Nasîrüddîn-i Tûsî’nin çeşitli kelâm meselelerine getirdiği çözümlerin etkisiyle Şîa’ya olan aşırı bağlılığını terketmiş, fıkıhta ise Şâfiî çizgisine yaklaşmıştır.
Eserleri. 1. er-Risâletü’ş-şemsiyye fi’l-ķavâǾidi’l-manŧıķıyye. Çeşitli yazma nüshaları bulunan eser basılmıştır (Kalküta 1815; İstanbul 1263; Taşkent 1894; ayrıca bk. eş-ŞEMSİYYE). 2. CâmiǾu’d-deķāǿiķ fî keşfi’l-ĥaķāǿiķ. Mantık ve metafiziğe dair olup mantıkla ilgili bölümü eş-Şemsiyye’den daha hacimlidir (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1351). 3. ǾAynü’l-ķavâǾid fi’l-manŧıķ ve’l-ĥikme. Müellifi tarafından Baĥrü’l-fevâǿid şerĥu ǾAyni’l-ķavâǾid adıyla şerhedilmiştir (İÜ Ktp., AY, nr. 4182). 4. Ĥikmetü’l-Ǿayn. Kâtibî’nin, ǾAynü’l-ķavâǾid adlı eserine ilâhiyyât ve tabîiyyât konularını ilâve etmek suretiyle kaleme aldığı kitabıdır (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2522). İbnü’l-Mutahhar el-Hillî’nin şerhi (nşr. A. Münzevî, Tahran 1378/1959) ve Muhammed b. Mübârek Şah’ın şerhine Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin hâşiyesi yanında (Kalküta 1845; Kazan 1319, 1324) esere birçok şerh ve hâşiye yazılmıştır (DMT, VI, 440). 5. Şerĥu Keşfi’l-esrâr Ǿan ġavâmiżi’l-efkâr. Efdalüddin el-Hûnecî’ye ait mantıkla ilgili esere yapılmış hacimli bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2664). 6. el-Mufaśśal fî şerĥi’l-Muĥaśśal. Fahreddin er-Râzî’nin kelâma dair eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 821). 7. el-Münaśśaś fî şerĥi’l-Mülaħħaś. Yine Fahreddin er-Râzî’ye ait mantık ve felsefeyle ilgili esere yapılmış bir şerhtir (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 887, 888, 889 [müellif hattı]). 8. Risâle fî burhâni iŝbâti’l-vâcib (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 2117). 9. Risâle fî cevâbi’l-iǾtirâż li-Naśîriddîn eŧ-Ŧûsî. İsbât-ı vâcib konusunda Nasîrüddîn-i Tûsî’nin itirazına müellifin verdiği cevabı ihtiva eder (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 2117). 10. Risâle fî reddi cevâbi Naśîriddîn fî iŝbâti’l-vâcib. Müellifin aynı konuda kaleme aldığı diğer bir risâlesidir (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 617).
Kâtibî’nin isbât-ı vâcib hakkında Nasîrüddîn-i Tûsî ile yaptığı tartışmalara ilişkin risâleleri Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn Muŧâraĥât felsefiyye (Bağdat 1956), mantıkla ilgili tartışmaları da Abdullah Nûrânî Muŧâraĥât manŧîķıyye (Tahran 1370) adıyla yayımlamıştır. Kâtibî’nin tıp konusunda Tûsî’ye sorduğu sorular ve bunlara verilen cevaplar da Muŧâraĥât ŧıbbiyye
ismiyle bir araya getirilmiştir (Çaldak, sy. 3 [1999], s. 497).
BİBLİYOGRAFYA:
Safedî, el-Vâfî, XXI, 366-367; Kütübî, Fevâtü’l-vefeyât, III, 56-57; Keşfü’ž-žunûn, II, 1063, 1486, 1819; Serkîs, MuǾcem, II, 1538; Brockelmann, GAL, I, 612-614; Suppl., I, 845-848; a.mlf., “Kâtibî”, İA, VI, 438-439; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 713; Fuâd Seyyid, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’l-muśavvere, Kahire 1954, I, 225; Mahmut Karakaş, Müsbet İlimde Müslüman Alimler, Ankara 1991, s. 398; Hüseyin Çaldak, “Necmeddin Ali Bin Ömer el-Kâtibî el-Kazvînî: Hayatı Eserleri ve Şemsiyye’si”, Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 3, Sivas 1999, s. 492-497; M. Mohaghegh, “al-Kātibī”, EI² (İng.), IV, 762; Dihhudâ, Luġatnâme, XIII, 265; Muhammed Kerîmî, “Ĥikmetü’l-Ǿayn”, DMT, VI, 439-440.
Yusuf Şevki Yavuz