KĀNİÎ-i TÛSÎ
(قانعىء طوسي)
Emîr Bahâüddîn Ahmed b. Mahmûd-i Tûsî (ö. 672/1273’ten sonra)
İranlı şair.
Nisbesinden Horasan bölgesindeki Tûs şehrinden olduğu anlaşılmaktadır. Manzum hale getirdiği Kelîle ve Dimne’de Horasan’da müreffeh bir hayat sürdüğünü, şairlikte kendi ayarında bir kimse bulunmadığını ve hükümdarlar tarafından aranan bir şair olduğunu ifade eden Kāniî, Moğol istilâsı sırasında ülkesini terketmek zorunda kaldı. Hindistan, Aden, San‘a, Yemen, Medine, Mekke ve Bağdat’ı dolaştıktan sonra Anadolu’ya geldi. Konya’da Selçuklu Hükümdarı I. Alâeddin Keykubad’ın hizmetine girdi. Selçuklu hükümdarları II. Gıyâseddin Keyhusrev, II. İzzeddin Keykâvus ve IV. Kılıcarslan dönemlerinde saray şairi olan Kāniî’ye “melikü’ş-şuarâ” ve “emîr” unvanları verildi. Eflâkî, Kāniî’nin İranlı mutasavvıf şair Senâî’nin aleyhinde konuştuğu için Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî tarafından uyarıldığını, bu olayın ardından onun müridi olduğunu, Hâkānî-i Şirvânî ayarında bir şair olarak tanındığından “Hâkānî-i zaman” olarak adlandırıldığını kaydeder (Menâķıbü’l-Ǿârifin, I, 221, 322, 595). Mevlâna öldüğünde (1273) ona mersiye yazdığına göre bu tarihten sonra vefat etmiş olmalıdır.
Eserleri. 1. Selcûķnâme. Alâeddin Keykubad ve Gıyâseddin Keyhusrev dönemlerini anlatan şehnâme mahiyetindeki eserden bazı parçaları İbn Bîbî el-Evâmirü’l-ǾAlâǿiyye fi’l-umûri’l-ǾAlâǿiyye adlı eserinde nakletmiştir. 2. Kelîle ve Dimne. VI. yüzyılda yaşayan Nasrullah-ı Şîrâzî’nin Kelîle ve Dimne tercümesinin Farsça manzum hale getirilmiş şeklidir. 658’de (1260) II. İzzeddin Keykâvus adına yazılmış olup 4500 beyit ihtiva eder. Tek nüshası British Museum’da bulunmaktadır (nr. 7766).
BİBLİYOGRAFYA:
Eflâkî, Menâķıbü’l-Ǿârifîn, I, 221, 322, 595; Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, II, 582-584; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul 1948, s. 395; Browne, LHP, III, 111; Dihhudâ, Luġatnâme, XXI, 120; Nefîsî, Târîħ-i Nažm u Neŝr, I, 161; Safâ, Edebiyyât, III/1, s. 487-509; M. Fuad Köprülü, “Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları”, TTK Belleten, VII/27 (1943), s. 393-395; Ahmet Ateş, “VI.-VII. (XII.-XIII.) Asırlarda Anadolu’da Yazılmış Farsça Eserler”, TM, VII-VIII/2 (1945), s. 111-112; C. Brockelmann, “Kelile ve Dimne”, İA, VIII, 555.
Rıza Kurtuluş