KABÎSÎ
(القبيصي)
Ebü’s-Sakr Abdülazîz b. Osmân b. Alî el-Hâşimî el-Kabîsî (ö. 380/990’dan sonra)
Matematik âlimi, astronom ve astrolog.
Kureyş kabilesinin Hâşimoğulları koluna mensuptur; Musul’un doğusundaki Kabîsıye beldesinde doğup büyüdüğü için bu nisbeyi taşır. Ortaçağ Avrupası’nda Alcabitius veya Alchabitius adıyla tanınır. Doğum ve ölüm tarihleriyle hayatına dair bilgi bulunmadığından biyografisini yazarken ancak kaynaklarda ve kendi eserlerinde rastlanan bazı ipuçlarından faydalanılabilmektedir. Kabîsî’den ilk söz eden İbnü’n-Nedîm onu, “Öklîd’in Uśûlü’l-hendese’sini Arapça’ya çeviren matematikçi, tabip Saîd b. Ya‘kūb ed-Dımaşkī’nin öğrencisi ve zamanımızda Batlamyus’un el-Mecisŧî’sini okutan âlim” diye tanıtır (el-Fihrist, s. 265). Bazı Batılı araştırmacılar, yine İbnü’n-Nedîm’in Kabîsî’yi Musul’da kütüphanesinin zenginliğiyle ünlü matematikçi-astronom Ali b. Ahmed el-İmrânî’ye (ö. 344/955) yakın gösteren ifadesinden ve İmrânî’nin Kitâbü’l-İħtiyârât (De electionibus horarum) adlı eserinde
Kabîsî’ye atıfta bulunmasından onun İmrânî’nin yanında öğrenim gördüğü kanaatine varmışlardır (Ullmann, s. 332; DSB, XI, 226). Dinî ve edebî ilimler yanında matematik, astronomi ve felsefe eğitimi alan Kabîsî, Hamdânî emîrlerinden Seyfüddevle Ali’nin (944-967) himayesine girmiş ve onun ölümüne kadar hizmetinde kalarak yazdığı eserlerin çoğunu kendisine ithaf etmiştir; hatta bu emîrin gök kuşağı (kavs-i kuzah) hakkında söylediği beş beyitlik şiirin aslında Kabîsî’ye ait olduğu ileri sürülür (İbn Hallikân, III, 401-402). Kabîsî’nin, İbnü’n-Nedîm’in yukarıdaki ifadesinden ondan daha sonra öldüğü, yani İbnü’n-Nedîm’in ölümü için tahmin edilen 380 (990), 385 (995) veya 388 (998) tarihlerinde (DİA, XXI, 172) henüz hayatta olduğu anlaşılmaktadır.
Eserleri. 1. el-Medħal ilâ śınâǾati aĥkâmi’n-nücûm. Kabîsî’nin en meşhur ve en önemli çalışması olup muhtemelen 337 (949) yılında yazılmış ve Seyfüddevle Ali’ye ithaf edilmiştir. Beyhakī, bunun Arap şiirindeki el-Ĥamâse gibi konusunda eşsiz bir eser olduğunu söyler. Kabîsî’nin, kendinden önceki astrologların görüşlerini özetlediği beş bölümden meydana gelen kitabın birinci bölümü burçların aslî ve ârızî etkileri, gökkürelerin bölümleri ve üçlü durumlarıyla gezegenlerin birbirlerine karşı konumları, ikinci bölümü yedi gezegen, özellikleri ve nelere işaret ettikleri, üçüncü bölümü gezegenlerin durumları ve birbirleriyle olan ilişkileri, dördüncü bölümü astroloji terimleri, beşinci bölümü de konularına göre yıldız falı tahminleri hakkındadır. Türkiye ve dünya kütüphanelerinde çok sayıda yazma nüshası bulunan eser (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3439/20, vr. 205a-217a, Yazma Bağışlar, nr. 1342, Hamidiye, nr. 856/2, vr. 89a-114b; diğer yazmaları için bk. Brockelmann, I, 399; King, II, 699-700), 1144’te Johannes Hispalensis tarafından Alcabitii liber introductorius başlığıyla Latince’ye çevrilerek 1481, 1485, 1491 ve 1521 yıllarında Venedik’te yayımlanmıştır. Bu tercüme Cecco d’Ascoli (Francesco degli Stabili, ö. 1327), 1331 yılında Paris’te Joannes de Saxonia ve 1560’ta V. Nabod tarafından şerhedilmiş, muhtemelen yine bu çeviri 1362’de Pelerin de Pousse tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir (DSB, XI, 226). 2. Şerĥu Kitâbi’l-Fuśûl li’l-Ferġānî. Fergānî’nin el-Mecisŧî’den özetleyip kendi ilâve ve tenkitleriyle zenginleştirdiği CevâmiǾu Ǿilmi’n-nücûm adlı sistematik astronomi eserinin (geniş bilgi için bk. DİA, XII, 378) şerhidir. V. (XI.) yüzyılda istinsah edilmiş ve içerisine beş adet geometrik çizim konulmuş olan bir nüshası İstanbul’da bulunmaktadır (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4832/16, vr. 94b-114b). 3. Risâle fî imtiĥâni’l-müneccimîn. Astronomi ve astrolojiye dair otuz soru ve cevaptan meydana gelen bu eser de Seyfüddevle Ali’ye sunulmuştur. Kabîsî’nin ilk teliflerinden olduğu sanılan kitabın iki nüshası günümüze ulaşmıştır (Şam Zâhiriyye Ktp., nr. 4871, vr. 66b-72a; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 447/1, vr. 1b-11a). 4. Naķżu risâleti ǾÎsâ b. ǾAlî fî ibŧâli aĥkâmi’n-nücûm.
el-Medħal’in giriş kısmından varlığı öğrenilen eserin Kabîsî’nin astrolojiyi eleştiren İbnü’l-Cerrâh Îsâ b. Ali’ye verdiği cevapları içerdiği bilinmektedir; ancak bugüne kadar herhangi bir nüshasına rastlanmamıştır. 5. Risâle fi’l-ebǾâd ve’l-ecrâmi’s-semâviyye bi’l-burhân. Astronomların güneşle ayın hacimleri ve dünyadan uzaklıkları konusundaki görüşlerini inceleyip geometrik deliller ve çizimlerle ispatlamaya çalışan eser Seyfüddevle Ali’ye ithaf edilmiştir; bilinen tek nüshası İstanbul’dadır (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4832/15, vr. 88b-94a). 6. Risâle fî envâǾi’l-aǾdâd ve ŧarâǿiķ mine’l-aǾmâl. Yine Seyfüddevle Ali’ye ithaf ettiği bu eserinde Kabîsî matematikte en küçük tam sayıyı araştırmakta ve önce Öklid’in tam sayıların teşkili kaidesini verip ardından bağlaşık sayılara geçerek Sâbit b. Kurre’nin teorisine göre [Pn = (2n+1-1) + 2n, Pn-1 = (2n+1-1) - 2n+1, qn = 2n+1 (2n+1 + 2n-2) - 1] formülünü oluşturmaktadır. V. (XI.) yüzyılda istinsah edilmiş tek yazma nüshası İstanbul’da bulunan eser (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4832/14, vr. 85a-88a), daha sonra Kerecî ve Abdülkāhir el-Bağdâdî’yi etkileyerek İslâm matematiğinin daha önemli keşiflerine hizmet etmiştir (Rüşdî Râşid, s. 307-308).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Flügel), s. 265; Ali b. Zeyd el-Beyhakī, Târîħu ĥükemâǿi’l-İslâm (nşr. Memdûh Hasan Muhammed), Kahire 1417/1996, s. 106; Yâkūt, MuǾcemü’l-büldân (Cündî), IV, 350; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâ (Lippert), s. 64, 233, 409; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 401-402; İbnü’l-Ekfânî, İrşâdü’l-ķāśıd (nşr. Mahmûd Fâhûrî v.dğr.), Beyrut 1998, s. 67; Keşfü’ž-žunûn, II, 1642; Pertsch, Gotha, I, 117-118; Suter, Die Mathematiker, s. 57, 60-61; a.mlf., “Kabîsî”, İA, VI, 30; Brockelmann, GAL Suppl., I, 399; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 578; Kadrî Hâfız Tûkān, Türâŝü’l-ǾArabi’l-Ǿilmî fi’r-riyâżiyyât ve’l-felek, Beyrut, ts. (Dârü’ş-şark), s. 341; Sarton, Introduction, I, 669; Sezgin, GAS, V, 311-312; VI, 208-210; VII, 170-171; İbrâhim el-Hûrî, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye: Ǿİlmü’l-heyǿe ve mülĥaķātüh, Dımaşk 1389/1969, s. 22; M. Ullmann, Die Natur und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden 1972, s. 332; D. Pingree, “al-Qabīsī”, DSB, XI, 226; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), IV, 22; D. A. King, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’l-Ǿil-miyyeti’l-maĥfûža bi-Dâri’l-kütübi’l-Mıśriyye, Kahire 1986, II, 10, 699-700; Rüşdî Râşid, Târîħu’r-riyâżiyyâti’l-ǾArabiyye beyne’l-cebr ve’l-ĥisâb (trc. Hüseyin Zeynüddin), Beyrut 1989, s. 307-308; Arabic Science and Medicine (nşr. L. Parmoor v.dğr.), London, ts., s. 25-27; Mahmut Kaya - Sâmî Şelhub, “Fergānî”, DİA, XII, 378; Nasuhi Ünal Karaarslan, “İbnü’n-Nedîm”, a.e., XXI, 172.
Cemil Akpınar