KABÎSA b. ZÜEYB
(قبيصة بن ذؤيب)
Ebû Saîd (Ebû İshâk) Kabîsa b. Züeyb b. Halhale el-Huzâî el-Kâ‘bî (ö. 86/705 [?])
Muhaddis ve fakih, tâbiî.
8 (629) yılında Medine’de doğdu. Mekke ve civarında yaşayan Huzâa kabilesinin Kâ‘b b. Amr kolundandır. Babası, Mekke fethinde bulunan ve Hz. Peygamber’in kurbanlıklarına bakmakla görevlendirilen bir sahâbî idi. Kabîsa doğunca Resûl-i Ekrem’in huzuruna getirildi, Hz. Peygamber de onun zeki ve şerefli bir kişi olacağını müjdeledi. Resûlullah’ın vefatında yaşı küçük olduğu için sahâbî sayılmamıştır. Hulefâ-yi Râşidîn döneminde Medine’de bulundu ve Ebü’d-Derdâ, Zeyd b. Sâbit, Ebû Hüreyre gibi sahâbîlerden ilim öğrendi. Bir ara çocuklar için bir okul açtı ve burada öğretmenlik yaptı; Emevî Halifesi Abdülmelik b. Mervân da muhtemelen ilk eğitimini bu okulda aldı. Abdülmelik b. Mervân Medine divanı başkanlığına tayin edilince (40/660) Kabîsa ve arkadaşları Abdülmelik’in de iştirakiyle Medine mescidinde ilmî toplantılar yaparak başta hadis ve fıkıhla ilgili meseleler olmak üzere birçok konuyu tartıştılar. Abdülmelik’in halife olmasına kadar (65/685) devam eden bu meclislerde ilmî kişiliği ön plana çıkan Kabîsa, Medine’nin önemli fakihleri ve çok fetva veren âlimleri arasında yer aldı; Zeyd b. Sâbit’in hükümlerini en iyi bilen kişi olarak tanındı. Harre Vak‘ası’nda (63/683) bir gözünü kaybetti.
Abdülmelik b. Mervân’ın Dımaşk’a yerleşmesinden sonra onun daveti üzerine Dımaşk’a gitti. İlmî çalışmaları yanında siyasî faaliyetlere de katıldı. Abdülmelik’in yanına izinsiz girip çıkabilen birkaç kişiden biri oldu. Hilâfet mührü ve bir ara beytülmâlin sorumluluğu kendisine verildi. Kabîsa gizli yazışmaları yapar, halifeye gelen mektupları açıp gözden geçirir, gerekli gördüklerini ona sunardı; giden mektuplar da onun kontrolünden sonra mühürlenirdi. Halife dinî konularda ve çeşitli meselelerin çözümünde de onun görüşüne başvururdu. Hz. Peygamber’in minberini Medine’den Dımaşk’a nakletmeyi, kardeşi Abdülaziz’i devre dışı bırakıp kendi oğullarını veliaht tayin etmeyi düşündüğü halde onun karşı çıkması üzerine bunlardan vazgeçti. Kabîsa, halife üzerindeki nüfuzunu kullanarak valilerin zulmüne uğrayan Saîd b. Müseyyeb gibi birçok muhaddis ve fakihi baskılardan kurtarmış, İbn Şihâb ez-Zührî gibi âlimleri halife ile tanıştırarak bunların yönetim üzerindeki etkinliğini arttırmaya çalışmıştır. İshak ve Saîd adlarında iki oğlu olan Kabîsa 86 (705) yılında Dımaşk’ta vefat etti ve orada defnedildi. Onun 87, 88 veya 89’da (708) öldüğü de zikredilmiştir.
Hadis otoriteleri tarafından sika kabul edilen ve rivayetleri Kütüb-i Sitte’de yer alan Kabîsa tefsire dair görüşleri ve fetvalarıyla da tanınmıştır. Rivayetlerinin bir kısmını mürsel olarak Hz. Peygamber ile Ebû Bekir’den, büyük bir kısmını da başta Hz. Ömer olmak üzere Ebü’d-Derdâ, Bilâl-i Habeşî, Zeyd b. Sâbit, Ebû Hüreyre, Ubâde b. Sâmit, Hz. Âişe ve Ümmü Seleme gibi sahâbîlerden nakletmiştir. Kendisinden oğlu İshak, İbn Şihâb ez-Zührî, Mekhûl b. Ebû Müslim, Recâ b. Hayve ve Ebû Kılâbe el-Cermî gibi âlimler rivayette bulunmuştur.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, V, 176, 229, 230, 233-234, 236; VII, 447; Buhârî, et-Târîħu’l-kebîr, VII, 174-175; İbn Kuteybe, el-MaǾârif (Ukkâşe), s. 447, 547, 586; Taberî, Târîħ, Beyrut 1411/1991, III, 209; İbn Düreyd, el-İştiķāķ, s. 468-470; İbn Hibbân, eŝ-Ŝiķāt, V, 317-318; İbn Hazm, Aśĥâbü’l-fütyâ mine’ś-śaĥâbe ve min baǾdihim (CevâmiǾu’s-sîre içinde, nşr. İhsan Abbas - Nâsırüddin Esed), Kahire, ts., s. 331; İbn Abdülber, el-İstîǾâb (Bicâvî), III, 1272; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ġābe, IV, 382-383; a.mlf., el-Kâmil, III, 464; IV, 513, 520; Zehebî, AǾlamü’n-nübelâǿ, IV, 282-283, 424, 425; İbn Hacer, Tehźîbü’t-Tehźîb, VIII, 346-347; Abdüssettâr eş-Şeyh, AǾlâmü’l-ĥuffâž ve’l-muĥaddiŝîn, Dımaşk-Beyrut 1417/1997, IV, 18-29.
Mehmet Efendioğlu