İSHAK b. İMRÂN
(إسحاق بن عمران)
(ö. 290/903)
Ağlebîler dönemi hekimlerinden.
Bağdat asıllı olup “Semmu Sâ‘a” lakabıyla anılmaktadır. Tıp alanında başarı gösterdiği ve Bağdat’taki ilim çevrelerinde temayüz ettiği anlaşılmaktadır. Hakkındaki en eski kaynak olan İbn Cülcül’ün Ŧabaķātü’l-eŧıbbâǿına göre Ağlebî Hükümdarı III. Ziyâdetullah’ın ısrarlı çağrısına uyarak Kayrevan’a gitmiş ve onun hizmetine girmiştir. Ziyâdetullah, kendisini ikna edebilmek için hem yüklü bir para ve mal teklifinde bulunmuş, hem de istediği zaman memleketine dönebileceğine dair bir belge yazarak ona vermiştir. Ancak hükümdar bunların hiçbirini yerine getirmemiştir. İshak b. İmrân, nefes darlığından şikâyetçi olan sultana sıkı bir perhiz uygulamış, fakat Endülüslü genç bir yahudi hekimin kendisiyle yakınlık kurarak aksi yönde telkinlerde bulunması üzerine sultan perhizi bozmuş, bu olay onun İshak ile arasının açılmasına sebep olmuştur. Sonuçta hastalığı iyice ağırlaşan sultan tekrar kendisine başvurunca İshak bu defa ağırdan almış, bu durum Ziyâdetullah’ın öfkelenmesine yol açmıştır. Tedaviden sonra iyileşen sultan aylığını kesince İshak Kayrevan’da muayenehane açarak geçimini temin etmeye çalışmıştır. Halkın ona gösterdiği ilgi rakiplerinin kıskançlığına yol açmış ve sonunda bu çevreler, sultanın İshak’a duyduğu marazî öfkesini yeniden harekete geçirmeyi başarmıştır. Sultanın emriyle hapse atılan İshak, bir süre sonra halkın tepkisiyle serbest bırakılmışsa da öfkesini yenemeyen sultan tarafından bilek damarları kestirilmiş ve kan kaybından ölmüştür (İbn Cülcül, s. 84-86).
İbn Cülcül ile onu takip eden İbn Ebû Usaybia ve İbn Fazlullah el-Ömerî gibi müellifler, Mağrib’de tıbbın ve felsefenin yayılmasında İshak b. İmrân’ın öncü rolü olduğunu kaydetmektedir. Ayrıca onun farmakoloji ve melankoli (mâlihülyâ) konusundaki uzmanlığı da vurgulanmaktadır. Öyle anlaşılıyor ki İshak b. İmrân, hizmetinde bulunduğu sultanın yalnızca nefes darlığı şikâyetini değil sinir hastalığını da tedavi ediyordu (a.g.e., s. 86).
İshak b. İmrân’ın melankoli hastalığı konusundaki görüşleri üzerine inceleme yapan Selîm Ammâr, onun biyografisi hakkında klasik kaynaklardakilerden farklı bazı bilgiler vermektedir. Buna göre İshak Sâmerra’da doğmuş, genç yaşta tıp öğrenimini bitirip Bağdat’taki Dârülhikme çevresinde seçkin bir yer edinmiş, Kayrevan’daki Dârülhikme’nin temellerini de o atmıştır (Selim Ammar, I [1981], s. 177-178).
Eserleri. 1. Kitâb fi’l-mâlîħulyâ. Bilinen tek yazma nüshası Münih Staatsbibliothek’te kayıtlı olup (nr. 805/2, vr. 89b-120b) Constantinus Africanus tarafından De Melancolia adıyla Latince’ye çevrilmiştir (Basileae 1536). İshak b. İmrân, Batı tıp dünyasında bu tercüme sayesinde tanınmıştır (Ullmann, s. 125-126). Onun belirttiğine göre kendisinden önceki hekimler bu hastalıkla ilgili derin araştırmalar yapmamışlardır; kendisini böyle bir eser yazmaya sevkeden husus da bu sahadaki boşluk olmuştur. İki bölümden oluşan eserin birinci bölümünde melankolinin tanımı, sebepleri ve farklı klinik tezahürleri ele alınmış, ikinci bölümde tedavi şekilleri üzerinde durulmuştur (Selim Ammar, I [1981], s. 178-183). Kitabın Constantinus Africanus tarafından yapılan tercümesiyle mukayeseli olarak ele alındığı modern bir neşrini ve Almanca tercümesini Karl Garbers gerçekleştirmiştir (Makāla fi-l-mālīhūliyā: Vergleichende kritische arabisch-lateinische Parallelausqabe [Abhandlung über die Melancholie]- Constantini Africani libri duo de Melancholica. Hamburg: Buske 1977). 2. Kitabü’ŝ-Ŝimâr. Câlînûs’un (Galen) botanik üzerine yazılarından derlenmiştir. 3. Kitâbü’l-ǾUnśur ve’t-tamâm fi’ŧ-ŧıb. Farmakoloji hakkındadır. 4. Kitâb fi’l-faśd. 5. Kitâb fi’n-nabż. 6. Yiyecekler hakkında bir risâledir (son beş eserin yazma nüshaları için bk. Sezgin, III, 266-267).
Ebû Bekir er-Râzî’nin el-Ĥâvî adlı eserinde İshak b. İmrân’ın yiyecek ve ilâçlar hakkındaki yazılarından çok miktarda iktibas yer almaktadır (a.g.e., III, 267). Müellifin, İbn Ebû Usaybia’nın listesinde yer alıp (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 479) günümüze ulaşmayan diğer eserleri de şunlardır: Kitâbü’l-Edviyeti’l-müfrede, Maķāle fi’l-istisķāǿ, Maķāle vecîze (farmakolojiye dair), Kitâbü Nüzheti’n-nefs, Maķāle fî Ǿileli’l-ķūlunc ve envâǾihî ve şerĥi edviyetihî, Kitâb fi’l-bevl min kelâmi İbukrât ve Câlînûs ve ġayrihimâ, Kitâb (cemeǾa fîhi aķāvîle Câlinûs) fi’ş-şarâb, Mesâǿil mecmûǾa bi’ş-şarâb, Kelâm fî beyâżi’l-miǾde ve rusûbi’l-bevl ve beyâżi’l-menîy.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Cülcül, Ŧabaķātü’l-eŧıbbâǿ (nşr. Fuâd Seyyid), Beyrut 1985, s. 84-86; İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 478-479; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, IX, 307-308; M. Ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden 1970, s. 125-126; Brockelmann, GAL, I, 266; Suppl., I, 417; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, II, 236; Sezgin, GAS, III, 266-267; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 295; Selim Ammar, “A Review of Ishāq Ibn Umran’s Book on Melancholia”, Islamic Medicine, I, Kuwait 1981, s. 177-183.
Hasan Şahin - A. Kâmil Cihan