İSFİZÂRÎ, Ebû Hâtim
(أبو حاتم اسفزاري)
Ebû Hâtim Muzaffer b. İsmâîl İsfizârî (ö. 515/1121’den önce)
Matematikçi ve astronom.
Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur; Nizâmî-i Arûzî, Hâzinî ve Beyhakī gibi çağdaşları künyesini Ebû Hâtim olarak gösterirken İbnü’l-Esîr gibi daha sonraki tarihçiler onu Ebü’l-Muzaffer şeklinde zikretmişlerdir. Nisbesinden muhtemelen Sîstan bölgesindeki İsfizâr (Esfizâr) şehrinde doğduğu anlaşılmaktadır. İbnü’l-Esîr’in verdiği bilgiye göre 467 (1074-75) yılında Selçuklu Sultanı Melikşah’ın emriyle, kullanılmakta olan Yezdicerd takvimindeki hataları düzeltmek ve sultan adına bir rasathâne kurmak üzere İsfahan’da toplanan Ömer Hayyâm başkanlığındaki astronomi heyetinde yer almış (geniş bilgi için bk. CELÂLÎ TAKVİMİ) ve kurdukları, Melikşah’ın ölümüne kadar (485/1092) faaliyetini sürdüren rasathânede görev yapmıştır. Daha sonra sırasıyla Horasan, Herat ve Belh’te bulunmuştur; Nizâmî-i Arûzî, onu 506 (1112-13) yılında Belh’te Ömer Hayyâm’ın yanında gördüğünü söyler (Çehâr Maķāle, s. 100). Bu tarihten sonra Archimedes kanunundan faydalanarak icat ettiği “mîzânü’l-gısse” adlı, kıymetli bir eşyanın yapımında kullanılan altın ve gümüşün saf mı katışık mı olduğunu, eğer katışıksa ne oranda yabancı metal içerdiğini anlamaya mahsus bir hidrostatik teraziyi Sultan Sencer’e sunmak üzere Merv’e gitmiş ve orada ölmüştür. 506’da (1112-13) Belh’te bulunması ve 515’te (1121) bu teraziyi geliştirip hakkında Kitâbü Mîzâni’l-ĥikme adlı eseri kaleme alan Abdurrahman el-Hâzinî’nin onu rahmetle anması göz önünde tutularak ölüm tarihi bu yıllar arasına konulmaktadır. Rivayete göre ölüm sebebi de söz konusu terazinin, teslim ettiği sultanın hazinedarı tarafından bazı kıymetli eşyayı sahteleriyle değiştirdiğinin anlaşılacağı kuşkusuyla ortadan kaldırılmasına aşırı derecede üzülmesidir.
Eserleri. 1. Âŝâr-ı ǾUlvî (Kâǿinât-ı Cev). Meteorolojik olayların açıklanmasıyla ilgilidir. 500 (1106-1107) yılından önce kaleme alınarak Ali b. Nizâmülmülk’e (Fahrülmülk) sunulan eser Muhammed Takī Müderris Razavî tarafından neşredilmiştir (Tahran 1319 hş./1941). 2. İħtiśâr fî uśûli Öķlîdis. Sadece, Öklid’in Elementler’inin kısa bir özeti olan on dördüncü makalesi bugüne ulaşmış (Paris Bibliothèque Nationale, nr. 4/2458) ve Louis Amelie Sédillot tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir (“Notice de plusieurs opuscules mathématiques qui composent le manuscrit arabe no. 1104, ancien fonds de la Bibliothèque du Roi”, Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque du Roi, XIII [Paris 1838], s. 126-150). 3. Merâkizü’l-eŝķāl ve sanǾatü’l-ķaffân (İrşâdü źevi’l-Ǿirfân ilâ śınâǾati’l-ķaffân). Ağırlık ölçülerinin nasıl kullanıldığını gösteren bir risâledir (Şam Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 446). 4. Muķaddime fi’l-misâĥa (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2708). 5. Ħulâśa-i Kitâbi’l-Ĥiyel. Benî Mûsâ tarafından yazılan Kitabü’l-Ĥiyel’in bir özetidir (Brockelmann, I, 383, 856). 6. Risâletü’ş-şebeke (Tahran Melik Ktp., nr. 3183). İsfizârî’nin günümüze ulaşmamış başka eserleri de bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Nizâmî-i Arûzî, Çehâr Maķāle (nşr. Muhammed Muîn - Muhammed Kazvînî), Tahran 1333 hş., s. 100, 364-373; Beyhakī, Târîħu ĥükemâǿi’l-İslâm (nşr. Muhammed Kürd Ali), Dımaşk 1946, s. 125-126; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 98; Muhammed b. Mahmûd Şehrezûrî, Târîħu’l-ĥükemâǿ (trc. Maksûd Ali Tebrîzî), Tahran 1365, s. 397-398; Suter, Die Mathematiker, s. 114; Brockelmann, GAL Suppl., I, 383, 856; Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara 1960, s. 161; Nefîsî, Târîħ-i Nažm u Neŝr, I, 70, 127; Ebü’l-Kāsım Kurbânî, Zindegînâme-i Riyâżîdânân-ı Devre-i İslâmî, Tahran 1365 hş., s. 467-469; Arbert Napolian Companiu, “Ĥakîm Ebû Ĥâtim Mužaffer İsfizârî”, Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât, V/1-2, Tahran 1336 hş., s. 166-230; D. Pingree, “Asfezārī”, EIr., II, 748-749; Pervîz Emîn, “Esfizârî”, DMBİ, VIII, 330-331.
Rıza Kurtuluş