IŞ, Yûsuf b. Reşîd
(يوسف بن رشيد العش)
Yûsuf b. Reşîd el-Iş (1911-1967)
İslâm kültürü ve kütüphaneleri tarihi üzerine yaptığı araştırmalarla tanınan Suriyeli âlim.
Trablusşam’da doğdu. Fasih şekli Uş olmakla birlikte Iş lakabıyla şöhret buldu. Orta öğrenimini ailesinin ticaret amacıyla göç ettiği Humus’ta, üniversite öğrenimini Halep ve Şam’da tamamladı (1931). Daha sonra Fransa’ya gidip Sorbon Üniversitesi’nde edebiyat ve kütüphanecilik dalında öğrenim gördü (1934). Şam’a döndükten sonra Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’ye müdür oldu (1935). Bu kütüphanede halen uygulanmakta olan tasnif sistemini kurdu. 1946-1950 yıllarında Mısır’da Câmiatü’d-düveli’l-Arabiyye kültür komisyonu sekreterliği, Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye müdürlüğü görevlerinde bulundu ve UNESCO tercüme komisyonu üyeliği yaptı. Bu sırada Ahmed Emîn, Tâhâ Hüseyin, Sâtı‘ el-Husarî, Abdürrezzâk Ahmed es-Senhûrî gibi ilim ve fikir adamlarıyla dostluk kurdu ve sohbetlerinden faydalandı.
İslâm kütüphaneleri tarihi üzerine 1934 yıllarında başladığı çalışmalarını Mısır’da sürdüren Yûsuf el-Iş, Les bibliothèques arabes, publiques et semi-publiques en Mésopotamie en Syrie et en Egypte au moyen âge adlı teziyle Sorbon Üniversitesi’nden “doctorat d’état” derecesini aldı (1949). Bu süre zarfında ayrıca telif tarihi, İslâmî ilimlerin tasnifi konularında kitaplar, makaleler ve Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’nin tarih yazmaları katalogunu yayımladı. Yûsuf el-Iş Şam’a döndükten sonra kısa bir müddet Suriye radyosunda müdürlük, Suriye Üniversitesi’nde sekreterlik (1950-1955), Külliyetü’ş-şerîa’da hocalık ve dekanlık (1964) yaptı. Bir ara Bingazi Üniversitesi Kütüphanesi’ni kurmak için Libya’ya gitti (1960-1961). 1950 yılından sonraki çalışmaları arasında medeniyetlerin doğuşunu açıklayan nazariyesi önemli bir yer tutar. Ancak bu konudaki çalışmalarını sistematik bir hale getiremeden 11 Nisan 1967 tarihinde Şam’da vefat etti.
Eserleri. Yûsuf el-Iş’ın en önemli eseri Les bibliothèques arabes, publiques et semi-publiques en Mésopotamie, en Syrie et en Egypte au moyen âge’dır (Damas 1967). Doktora tezinin tekrar gözden geçirilmiş şekli olan bu eser İslâm kütüphaneleri tarihi üzerine yapılmış en önemli çalışmadır. Eserin önsözünde belirttiğine göre müellif önce kütüphanelerle ilgili bilgilerin bulunması muhtemel olan basılı tarihî, edebî, coğrafî hatta fıkhî kitapları okumuş, daha sonra çalışmalarını ortak karakteristik özellikler gördüğü Suriye, Mısır ve Mezopotamya kütüphaneleri üzerine yoğunlaştırarak Kahire, İstanbul, Suriye ve Avrupa kütüphanelerinde konuyla ilgili mevcut yazmaları incelemiştir. Çalışmasında halka açık kütüphanelerle ilmî kuruluşlardaki kütüphanelerin gelişmesini ele alan Yûsuf el-Iş, Ortaçağ’da bu bölgede bulunan zengin koleksiyonlara sahip çok sayıda özel kütüphaneyi çalışma alanının dışında bırakmış, ancak belirli kişilere açık özel kütüphaneleri de incelemiştir. Eser konuyla ilgili literatürün de değerlendirildiği önsöz, bibliyografya, kütüphaneleri sınıflandıran giriş ve iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Beytülhikme, Dârülilim ve bazı kuruluşlara bağlı kütüphaneler konusu içinde İslâm kütüphanelerinin tarihî gelişimi; ikinci bölümde kütüphanelerin koleksiyonu, bunların sınıflandırılması, katalogları, personeli, bütçesi, işleyişi ve ödünç verme sistemi ele alınmıştır. Sonuç bölümünde ise Beytülhikme, dârülilimler, medrese kütüphaneleri değerlendirilmiş ve kütüphanelerin İslâm kültürünün yayılmasındaki rolü belirtilmiştir. Eser Nizâr Abâza ve Muhammed Sabbâğ tarafından Arapça’ya (bk. bibl.), Esedullah Alevî tarafından Kitâbhânehâ-yı ǾUmûmî ve Nîme-ǾUmûmî-i ǾArabî der Ķurûn-ı Vüsŧâ adıyla Farsça’ya çevrilmiştir (Meşhed 1994).
Müellifin diğer çalışmaları şunlardır: Taśnîfü’l-Ǿulûm ve’l-maǾârif (Dımaşk 1937, 1979); el-Ħaŧîb el-Baġdâdî müǿerriħu Baġdâd ve muĥaddiŝühâ
(Dımaşk 1945); Ķıśśatü ǾAbķariyyîn: el-Ħalîl b. Aĥmed el-Ferâhîdî (Kahire 1946; Dımaşk 1402/1982); Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye (Dımaşk 1947); Neşǿetü tedvîni’l-edebi’l-ǾArabî (Dımaşk 1953); ed-Devletü’l-ǾArabiyye ve suķūtuhâ (J. Welhausen’in Das Arabische Reich und sein Sturz adlı eserinin Arapça tercümesidir, Dımaşk 1956); ed-Devletü’l-Ümeviyye ve’l-aĥdâŝü’lletî sebeķathâ ve mehhedet lehâ (Dımaşk 1965, 1406/1985); Târîħu Ǿaśri’l-ħilâfeti’l-ǾAbbâsiyye (Dımaşk 1402/1982, 1990). Yûsuf el-Iş ayrıca Hatîb el-Bağdâdî’nin Taķyîdü’l-Ǿilm adlı eserinin tenkitli neşrini hazırlamıştır (Dımaşk 1949, 1974).
BİBLİYOGRAFYA:
Yûsuf el-Iş, Dûrü’l-Kütübi’l-ǾArabiyyeti’l-Ǿâmme ve şibhi’l-Ǿâmme li-bilâdi’l-ǾIrâķ ve’ş-Şâm ve Mıśr fi’l-Ǿaśri’l-vasîŧ (trc. Nizâr Abâza - Muhammed Sabbâğ), Beyrut 1411/1991, Safvân el-Iş’ın önsözü, s. 13-20; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VIII, 231; Kehhâle, el-Müstedrek, Kahire 1406/1985, s. 849-850; a.mlf., MuǾcemü muśannifi’l-kütübi’l-ǾArabiyye, Beyrut 1406/1986, s. 687-688; a.mlf., “et-TaǾrîf ve’n-naķd”, MMLADm., XLIII/3 (1388/1968), s. 655-656; Abdülkādir Ayyâş, MuǾcemü’l-müǿellifîne’s-Sûriyyîn fi’l-ķarni’l-Ǿışrîn, Dımaşk 1405/1985, s. 353; Abdüllatîf Sâlih el-Ferfûr, AǾlâmü Dımaşķ fi’l-ķarni’r-râbiǾ Ǿaşer el-hicrî, Dımaşk 1408/1987, s. 361; Jacques Waardenburg, “Youssef Eche, Les bibliothèques arabes, publiques et semi-publiques, en Mésopotamie, en Syrie et en Egypte au moyen âge, Damas, Institut français de Damas, 1967 (in-8, XXXVI + 447 pp.)”, Bibliotheca Orientalis, XXVI/3-4, Leiden 1969, s. 250-253.
İsmail E. Erünsal