İRSÂLİYE
(إرساليه)
Osmanlı Devleti’nde genel anlamda taşradan merkeze, dar anlamda ise sâlyâneli eyaletlerden ve özellikle Mısır’dan İstanbul’a gönderilen para, erzak vb. şeyler için kullanılan tabir.
Sözlükte “göndermek” mânasında irsâlden yapma masdar olan kelimenin malî bir tabir olarak kullanılışı, sâlyâne sisteminin Kanûnî Sultan Süleyman zamanında merkeze uzak doğu ve güney vilâyetlerinde tatbikinden sonra başlamıştır.
Mısır Osmanlı Devleti’nin ilk sâlyâneli eyaletidir. Eyaletin ilk devresinde, devlet merkezine irsâliye parası yerine sadece beylerbeyi tarafından kıymetli hediyeler gönderilmiştir. Buraya tayin edilen beylerbeyi öncelikli olarak Dîvân-ı Âlî’de irsâliye emvâlini zapt için selefinin muhasebesini yaptırır, hazinede eksik çıkarsa devlet merkezine arzederdi. Ayrıca rûznâme ve muhasebe defterlerine dayanarak divan üyelerinden kurulu bir heyeti mîrî emvâlin teftişiyle görevlendirirdi. Bu heyet, mîrîye olan borç miktarını hâkim ve mübâşirlerle tesbit ve tahsile çalışır, bakaya emvâlden kimlerin zimmetinde hangi zamana ait ne tür mahsulden kaldığını belirleyip ayrıntılı olarak devlet merkezine arzını sağlardı. Yeni beylerbeyinin ertesi yıl görevinde kalması irsâliyesini eksiksiz ve zamanında göndermesine bağlı olurdu. 1584’te Mısır defterdarı Sinan Bey, Mısır irsâliyesi olarak 100.000 altın daha fazla ödemeyi taahhüt edince paşa unvanıyla Mısır beylerbeyiliğine getirilmiş, ancak vaadini yerine getiremeyince görevinden alınmıştır. Sâlyâne sistemiyle Mısır’a tayin edilen ilk beylerbeyi Çoban Mustafa Paşa’dır (ö. 1529). Ancak Mustafa Paşa bu sistemi, yerli Çerkez ve Kölemenler’in çıkardıkları huzursuzluklar yüzünden tam olarak uygulayamamıştır. Sistemin Mısır’da kesin olarak yerleşmesi, Vezîriâzam Makbul İbrâhim Paşa’nın ıslahatından sonra gerçekleşebilmiştir (1526).
Sâlyâne sistemine göre eyalet her yıl bir beylerbeyinin uhdesine yıllık muayyen bir maaşla verilirdi. Sancak beyleri ve diğer idarî görevliler timar ve zeâmet tasarruf etmeyip idareleri altındaki bölgelerin vergi gelirlerinden maaşlarını alırlar, kalan meblağı eyalet hazinesine teslim ederlerdi. Mısır beylerbeyi de eyalet gelirinden kendi maaşını aldıktan, askerlerin, diğer görevlilerin maaş ve ulûfelerini, Haremeyn masrafları gibi eyalet giderlerini karşıladıktan sonra gelir fazlasını irsâliye hazinesi olarak gönderirdi. İlk irsâliyeyi, Hadım Süleyman Paşa’nın birinci beylerbeyiliği zamanında Mısır defterdarı bulunan Cânım el-Hamzavî sekiz yük olarak göndermiştir (1526 yılı sonları).
İrsâliye hazinesi, eyaletin gelir ve giderlerini gösteren muhasebe defterleriyle irsâliyenin müfredatını kapsayan defterlerle birlikte devlet merkezine yollanıyordu. XVI. yüzyıl sonlarına kadar her yıl Mısır’dan gönderilen irsâliye hazinesinin eyaletin gelir ve giderlerine göre 400.000 altın ile (16.000.000 para) 500.000 altın (20.000.000 para) arasında değiştiği görülmektedir. Bu yüzyılın ilk yarısında, her senenin irsâliye miktarı önceki ve sonraki yıllara bağlı olmuştur. Zira o dönemde beylerbeyiler makamlarında uzun süre kaldıkları için irsâliye hazinesinin tedarikinde malî muhasebede tedâhül yoluyla denklik sağlanırdı. Yüzyılın ikinci yarısında beylerbeyilerin iş başında kalmalarının kısaltılıp irsâliye miktarının arttırılmak istenmesinden dolayı bu hazinenin her sene zamanında gönderilmesinde sıkıntı çekilmiştir. Böylece yüzyılın ortalarına kadar miktarı 500.000 altın olan irsâliye hazinesi
daha sonra 400.000 altına düşmüş ve bu miktarın tedariki teamül haline gelmiştir. XVI. yüzyılın sonlarından itibaren devletin malî sıkıntısı iyice arttığından irsâliye miktarının çoğaltılması istenmiş ve XVII. yüzyıl başlarında 600.000 ve 700.000 altına ulaşmıştır. Ancak daha sonra eyaletin siyasî ve idarî sıkıntıları gelirlerin azalmasına ve masrafların artmasına yol açtığından irsâliye miktarı düşmüş, hatta bazan hiç gönderilmez olmuştur. Bunun üzerine mansıb almak için kâşif ve emîrler tarafından beylerbeyilere “keşûfiyye malı” veya “keşûfiyye-i kebîr” adıyla verilen paranın Mısır irsâliyesinin bir kısmı olarak İstanbul’a gönderilmesi kararlaştırılmıştır.
XVII. yüzyıl başlarından itibaren baş gösteren malî buhran sebebiyle Mısır’dan irsâliye olarak gelen meblağa daha çok ihtiyaç hâsıl olmuştur. Zira genelde saray giderleri için iç hazineye kalan Mısır irsâliyesi, bu asırdan itibaren asıl devlet hazinesinin yetişmediği zamanlarda ona destek olmaya başlamıştır. Mısır irsâliyesinin miktarı yıllık gelir ve giderlere göre değişik olabilirdi. Meselâ 1661’de irsâliye hazinesi olarak İstanbul’a 15.861.461 para gönderilmişken üç yıl sonra bu meblağ ikiye katlanmıştır. Aynı şekilde 1694’te 7.319.187 paraya düşen irsâliye hazinesi 1698’de 30.272.794 paraya yükselmiştir.
XVIII. yüzyılda Mısır irsâliyesi düzensiz ve eksik olarak gönderilmeye başlanmıştır. Hatta bazan irsâliye hazinesinin büyük bir kısmı Mısır’da mütegallibe ve Memlük emîrlerinin zimmetlerinde kalıp yerine sadece temessük ve tezkirelerinin gönderildiği de olmuştur. Meselâ 1740 yılının irsâliyesi iki yıl sonra 20.849.000, 1742’nin irsâliyesi yine iki yıl sonra 18.512.999 para olarak, bunun da 15.317.387 parası temessük şeklinde, yani sadece 3.195.612 parası nakden gönderilebilmiştir. 1795’te Mısır’dan sevkedilen son irsâliye hazinesinin miktarı sadece 11.652.127 para idi. Fransızlar’ın Mısır’ı işgali sırasında (1798) eyaletin geliri 117.614.443, gideri 89.218.628 paraydı.
İrsâliyeyi merkeze göndermek üzere Mısır defterdarı, önce Dîvân-ı Âlî’deki rûznâme ve mukātaa defterleriyle hazırlattığı mufassal muhasebe defterlerini beylerbeyine sunardı. Bu mufassal defterlerde irsâliyenin haraç, mukātaat ve galle bahası vb. temin edildiği gelir kaynakları miktarlarıyla birlikte belirtilir, ayrıca her köy ve mukātaanın eski mahsullerinin miktarı ile kaça satıldığı ve eskiyle yeni mahsul arasındaki farkın ne olduğu, gelir bakayası ve ambarda ne kadar tereke kaldığı tesbit edilirdi. Mısır beylerbeyi de defterdarının hazırladığı irsâliye muhasebe defterini özetleyerek İstanbul’a gönderirdi. Bu muhasebe defterinde irsâliyenin miktarı, hangi zamana ait olduğu, ondan çıkan masraflarla gönderilen paranın ve Mısır paşasının zimmetinde kalan meblağın miktarları belirtilirdi (TSMA, nr. E 4675/2). Genellikle kara yoluyla İstanbul’a gönderilen irsâliyenin muhafazasına (serdar) dergâh-ı âlî çavuş veya müteferrikalarından tecrübeli ve güvenilir biri tayin edilir, yanına ise Mısır’ın yedi askerî cemaatinden kıdemli askerler verilirdi. Devlet merkezine gönderilecek meblağ Mısır divanında sarraflar ve hazinedarlar tarafından tartılarak hazırlanır, defterdar tarafından para keseleri mühürlenerek sandıklara konulur, kethüdâ ise beylerbeyi ve divan üyelerinin huzurunda hazineyi serdara teslim ederdi. Daha sonra irsâliye hazinesi gösterişli törenle Kal‘atülcebel’den indirilip Kahire’den geçirilerek Âdiliye’ye getirilir, orada üç gün beklendikten sonra Şarkiye kâşifinin himayesi altında Gazze’ye ulaştırılırdı. Bu arada irsâliye hazinesinin zamanında ve sâlimen İstanbul’a ulaştırılması, muhafızlarının ihtiyaçlarının karşılanması için Gazze, Şam ve Halep beylerbeyilerine merkezden emirler gönderilirdi. İrsâliye hazinesi İstanbul’a varınca defterleri ve miktarı kontrol edilir, eksiksiz olduğu anlaşılınca Mısır beylerbeyine bir hil‘at gönderilir, eksik olduğu görülürse tetkik ve teftiş olunurdu. Devlet hazinesi durumundaki dış hazineye gelir olarak giren irsâliye daha sonra iç hazineye aktarılıp muhasebede gider kısmına kaydedilirdi.
Padişah sarayının özel hazinesi olup Enderûn-ı Hümâyun veya Ceyb-i Hümâyun hazinesi adlarıyla da anılan ve uzun süre hemen sadece Mısır irsâliyesiyle dolan iç hazineden genellikle saray masrafları ile cülûs bahşişleri ve Enderunlular’ın maaşları için harcama yapılırdı. Ancak ihtiyaç anında devlet ve hükümet giderlerine de sarfedilebilirdi. XVIII. yüzyılda Memlük emîrleri, beylerbeyilerin irsâliyeyi zamanında göndermelerini engelleyince 1786’da I. Abdülhamid, Kaptanıderyâ Hasan Paşa kumandasında İskenderiye’ye sefer düzenletmişti. İrsâliye hazinesinin muntazaman gönderilmesi Mısır beylerbeyilerinin başlıca görevleri arasında bulunuyordu.
Osmanlı hükümeti, sâlyâne sisteminin Mısır’da tatbikinin başarıya ulaşması üzerine Yemen’in ve Habeşistan’ın fethinden sonra oralarda da bu sistemi Mısır beylerbeyinin nezâretinde uygulamaya başlamış, hatta bunu XVII. yüzyılda Bağdat, Lahsa, Trablusgarp, Tunus ve Cezayir’e de yaymış, böylece bu eyaletlerin gelir fazlalığı olan meblağların İstanbul’a irsâliye olarak gönderilmesi sağlanmıştır. Yemen eyaletinin vergi gelirleri toprak haracı, iltizam ve iskele gelirlerinden oluşmaktaydı. Bu gelirlerin irsâliye olarak merkeze gönderilecek kısmı, eyalette yapılması gereken ödeme ve harcamalardan sonra ortaya çıkar, bu da ortalama 100.000 altın civarında olurdu. Yemen’de en büyük ödeme ümerâya ve eyaletin korunmasında görevli askerlere yapılırdı. Gelirlerin bu masraflara yetmemesi yüzünden Yemen irsâliyesi her yıl gönderilemez, Yemen’in masrafları için Mısır hazinesinden ek tahsisat ayrılırdı. Habeş, Bağdat ve Basra gibi diğer sâlyâneli eyaletlerin durumu da Yemen gibi genellikle karışık olduğundan beylerbeyileri irsâliyelerini muntazaman İstanbul’a gönderemezlerdi. Hatta Habeş beylerbeyinin eyalet gelirlerinin asker ulûfelerine, kale tamirlerine, urban şeyhlerine verilegelen kisve bahaları gibi zorunlu harcamalara yetmediğini bildirmesi üzerine, Mısır beylerbeyine, Habeşistan’a yardımda bulunması için emirler gönderilirdi. Aynı durum öteki sâlyâneli eyaletler için de söz konusuydu. Nitekim XVIII. yüzyılda Irak’ta büyük bir kıtlık olduğu gibi Müntefiķ şeyhinin de isyanı üzerine Basra’nın üç yıllık irsâliyeleri devletin içinde bulunduğu malî krize rağmen gönderilememişti. Sâlyâneli eyaletlerden devlet merkezine yollanan irsâliye hazinesi, devletin merkez ve taşra teşkilâtlarının kuvvetli olup olmamasına bağlıydı. Bunun en iyi göstergesi yükseliş döneminde irsâliyelerin düzenli ve tam olması, duraklama ve gerileme dönemlerindekilerin ise gayri muntazam ve eksik olması ve bazan da hiç gönderilmemesidir.
BİBLİYOGRAFYA:
BA, MD, nr. 3, 5, 195; nr. 5, s. 443; nr. 9, s. 218; nr. 10, s. 335; nr. 14, s. 344; nr. 26, s. 91; nr. 27, s. 12; nr. 36, s. 346; nr. 39, s. 91, 271; nr. 46, s. 131; nr. 52, s. 250; nr. 66, s. 197; nr. 75, s. 252; nr. 78, s. 8; BA, MD Zeyli, nr. 2, vr. 258b; nr. 3, s. 315; nr. 4, s. 129; BA, MAD, nr. 5671; BA, KK, nr. 67, vr. 592b; nr. 70, s. 121, 124, 165; nr. 74, s. 416; nr. 86, s. 118; nr. 148, s. 68; nr. 155, s. 80; nr. 200, s. 86-87; nr. 236, s. 133-134; nr. 253, s. 67; TSMA, nr. E. 12321, vr. 4a-b, 5a-b; nr. E. 2283/2, E. 4675/2, D. 7273, D. 9786; Selânikî, Târih (İpşirli), s. 225, 552, 702, 732, 767, 797; Ayn Ali, Kavânîn-i Âl-i Osmân, s. 8-9; Muhammed b. Abdülmu‘tî el-İshakī, Leŧâǿifü aħbâri’l-üvel fî men taśarrafe fî Mıśr min erbâbi’d-düvel,
Kahire 1310, s. 150, 153; Kâtib Çelebi, Fezleke, I, 223; Solakzâde, Târih, s. 450, 608-609; İbn Ebü’s-Sürûr el-Bekrî, el-Kevâkibü’s-sâǿire fî aħbâri Mıśr ve’l-Ķāhire, el-Hey’etü’l-âmme li’l-kitâb, Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Timur, Târih, nr. 2033, vr. 28a-b; Evliya Çelebi, Seyahatnâme, X, 412 vd., 413-416; Abdülkerim b. Abdurrahman, Târîh-i Mısır, Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 705, vr. 8a, 15b, 19a; Defterdar Sarı Mehmet Paşa, Zübde-i Vekāyiât (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 271, 417, 609; Muhammed b. Yûsuf el-Hallâk, Târîh-i Mısr-ı Kahire, İÜ Ktp., TY, nr. 628, vr. 79b, 91a, 92a; Yûsuf el-Mellevânî, Tuĥfetü’l-aĥbâb bi-men meleke Mıśr mine’l-mülûk ve’n-nüvvâb, Suhac-Tahtâvî Ktp., nr. 28, s. 164, 169, 176; Cebertî, ǾAcâǿibü’l-âŝâr, I, 51, 218; II, 251; III, 218; Kelâmî, Vekāyi‘-i Ali Paşa, Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 612, vr. 4b; Barkan, Kanunlar, s. 361, 365, 366, 374-375; a.mlf., “Timar”, İA, XII/1, s. 287-288; Uzunçarşılı, Saray Teşkilâtı, s. 77-79, 391; S. Shaw, The Financial and Administrative Organization and Development of Ottoman Egypt 1517-1798, Princeton 1962, s. 284-285, 305-309; a.mlf., The Budget of Ottoman Egypt 1596-1597, The Hague 1968; a.mlf., “The Land Law of Ottoman Egypt (960/1553): A Contribution to the Study of Land Holding in the Early Years of Ottoman Rule in Egypt”, Isl., XXXVIII (1962), s. 108; Leylâ Abdüllatîf Ahmed, el-İdâre fî Mıśr fi’l-Ǿaśri’l-ǾOŝmânî, Kahire 1978, s. 319, 321, 325, 340, 359, 362-368, 372; Salih Özbaran, “XVI. Yüzyılda Arabistan’da Osmanlı Yönetiminin Ekonomik Kaynakları, Yemen ve Lahsa Beylerbeyilikleri”, Türk-Arap İlişkileri Geçmişte, Bugün ve Gelecekte I. Uluslararası Konferansı Bildirileri, Ankara 1979, s. 30; Seyyid Muhammed es-Seyyid, XVI. Asırda Mısır Eyâleti, İstanbul 1990, s. 50-53, 115 vd., 192; Pakalın, II, 81-82; Halil İnalcık, “Eyālet”, EI² (İng.), II, 722-723.
Seyyid Muhammed es-Seyyid