İMDÂDULLAH TEHÂNEVÎ
(إمداد الله تهانوي)
(1818-1899)
Hindistanlı mutasavvıf.
22 Safer 1233’te (1 Ocak 1818) Sehârenpûr’a bağlı Nânevte kasabasında doğdu. Asıl adı İmdâd Hüseyin’dir. Kendisi, babası Hâfız Muhammed Emîn’in soyunun Hz. Ömer’e, annesi Bîbî Hüseyin’in soyunun ise Hz. Ebû Bekir’e ulaştığını söyler. Arapça ve Farsça’yı öğrendikten sonra Abdürrezzâk Cihencehânevî’den Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Meŝnevî’si, Sa‘dî-i Şîrâzî’nin Bostân ve Gülistân’ı gibi klasik eserlerin bazı bölümlerini okudu. Muhtemelen 1833’te gittiği Delhi’de bir süre kelâm, hadis ve hat dersleri aldı. On dokuzyirmi yaşlarında tasavvufa ilgi duyarak Şah Nasîrüddin Nakşibendî-Müceddidî’ye intisap etti. İmdâdullah, bir süre sonra onun yanından ayrılıp Çiştiyye tarikatının Sâbiriyye kolu
şeyhlerinden Miyânciyû Nûr Muhammed Cihencehânevî’ye biat etti. Seyrü sülûkünü tamamlayıp hilâfet aldı. Şeyhinin vefatından sonra üç ay kadar Pencap ormanlarında yalnız başına yaşayan İmdâdullah 1843 yılında Hicaz’a gitti. Mekke’de Muhammed İshak Dihlevî ve Seyyid Kudretullah Benâresî gibi âlimlerden ilmî ve tasavvufî konularda istifade etti. 1845’te Hindistan’a dönerek irşad faaliyetine başladı.
1857 yılında Hint müslümanları İngilizler’e karşı ayaklandığında İmdâdullah’ın müridleri de mücadeleye katıldılar. Bu arada iki yıla yakın bir süre gizlenen İmdâdullah 1859’da Hicaz’a kaçtı ve bundan sonra Mekke’de yaşamaya devam etti. Mekke’de bulunduğu yıllarda Żiyâǿü’l-ķulûb adlı eserini ve Mevlânâ’nın Meŝnevî’sini okuttu. Halifelerinden Eşref Ali Tehânevî bu derslerde geçen önemli konuları Kilîd-i Meŝnevî (Kanpûr 1321) adını verdiği eserinde toplamıştır. XIX. yüzyılın önemli Mevlevî şeyhlerinden Esad Mehmed Dede onun mesnevi dersini dinlemiş ve oldukça etkilenmiştir. 13 Cemâziyelâhir 1317’de (19 Ekim 1899) Mekke’de vefat eden İmdâdullah Cennetü’l-muallâ’da defnedildi.
Yıllarca Meŝnevî okutan İmdâdullah’ın yaşının ilerlediği ve artık oturmakta güçlük çektiği dönemde bile büyük bir şevkle Meŝnevî okuttuğu kaydedilmektedir (Abdürreşîd Erşed, s. 96). Osmanlı âlim ve mutasavvıflarıyla olan bağını da bu Meŝnevî sevgisi sağlamıştır. Ahmet Avni Konuk, onun Meŝnevî hâşiyesinin Hindistan’da yazılan diğer Meŝnevî şerh ve hâşiyeleri için de bir köprü vazifesi gördüğünü söyler (Mesnevî-i Şerîf Şerhi, I/1, s. 14). Bazı eserlerinin Türkiye kütüphanelerinde bulunması, tasavvufî kişiliğinin tesirinin Hint alt kıtasıyla sınırlı kalmadığını göstermektedir. Vaĥdetü’l-vücûd adlı kitabının (Süleymaniye Ktp., Tâhir Ağa Tekkesi, nr. 772, vr. 14a) Türkçe tercümesinin başında yer alan ifadeler de bu tesiri ortaya koymaktadır. İmdâdullah, kendisi dinî ilimlerde bir otorite olmamakla birlikte dinî ilimlerin öğretimine ve bu alanda eser telifine büyük önem vermiştir. Hint alt kıtasının en büyük dinî eğitim kurumu olarak gösterilen Dârülulûm-i Diyûbend’in kuruluşunda ve gelişmesinde onun teşviki ve fikrî desteğinin etkisi olmuştur. Hindistan’ın bağımsızlığını kazanması için çaba gösteren müslüman önderlerin birçoğu onun müridi veya halifesidir.
Müridlerinin sayısı yüz binlerle ifade edilen İmdâdullah birçok kişiye hilâfet vermiştir. Bunlar arasında yer alan Reşîd Ahmed Gengûhî, Muhammed Kāsım Nânevtevî, Feyzülhasan Sehârenpûrî, Şeyhülhind Mahmûd Hasan Diyûbendî, Eşref Ali Tehânevî ve Hüseyin Ahmed Medenî yakın dönem Hindistan tarihinde adları sık sık anılan âlim, mutasavvıf ve liderlerdendir. Özellikle Nânevtevî ile aralarında çok yakın bir sevgi ve dostluk bağı vardı (halifeleri için bk. Eşref Ali Tehânevî, İmdâdü’l-müştâķ, s. 111-116; Füyûzürrahmân, s. 28-269).
Eserleri. 1. Żiyâǿü’l-ķulûb. İmdâdullah Çiştiyye tarikatının âdâb, erkân ve ez-kârına dair bu en meşhur eserini Farsça olarak telif etmiştir. Çeşitli baskıları yapılan eser (Delhi 1284/1868, 1877; Leknev, ts. [Matba‘ fahrü’l-metâbi‘]) Arapça, Urduca (Taśfiyetü’l-ķulûb, trc. Nizâmeddin Kîrânevî, Delhi 1904, 2. bs.) ve Türkçe’ye (Ziyâü’l-kulûb Tercümesi, trc. Esad Mehmed Dede, Konya Mevlânâ Müzesi Ktp., nr. 4521; İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, nr. 105) çevrilmiştir. 2. İrşâd-ı Mürşid. Tarikat âdâbıyla tarikatların silsilesini ihtiva eden Urduca bir risâledir. Müellif tarafından Arapça’ya tercüme edilen eser Eşref Ali Tehânevî tarafından yayımlanmıştır (Kanpûr 1310, 1323). 3. Vaĥdetü’l-vücûd. Farsça küçük bir risâledir (Bombay 1300/1883). Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Tâhir Ağa Tekkesi, nr. 772, vr. 21-26; T. trc., vr. 14-20) yazma nüshası bulunan eser Ahmet Avni Konuk tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (Konya Mevlânâ Müzesi Ktp., nr. 3649). 4. Ĥavâşî ber Meŝnevî-i Mevlânâ-i Rûm. Hâşiyenin ilk iki cildi müellif hayatta iken (Kanpûr 1896-1897, 1898), diğer kısmı da vefatından sonra basılmıştır. Ahmet Avni Konuk Mesnevî-i Şerîf Şerhi’ni yazarken bu eserden istifade ettiğini, ayrıca diğer Hintli Meŝnevî şârihlerinin eserlerine de bu kitap vasıtasıyla ulaştığını söyler (I/1, s. 14; Gölpınarlı, III, 225). 5. Ġıźâǿey Rûĥ. Nefis tezkiyesine dair hikâye üslûbunda 1650 beyitlik bir manzumedir (Abdürreşîd Erşed, s. 105). 6. Gülzâr-ı MaǾrifet. Tasavvufî ve duygusal konuların işlendiği gazel ve na‘tlardan oluşan eserin 319 beyti Urduca, doksan üç beyti Farsça’dır. Eser Miyân Niyâz Ahmed tarafından yayımlanmıştır (Sâdhûre, ts.). 7. Tuĥfetü’l-Ǿuşşâķ. İlâhî aşka müptelâ olan âşıkların hikâyesini anlatan 1324 beyitlik bir eserdir (a.g.e., s. 105).
8. Cihâd-ı Ekber. Nefis mücadelesiyle ilgili anonim Farsça 679 beytin çeşitli ilâveler ve düzeltmelerle birlikte tercümesidir. 9. Derdnâme-i Ġamnâk. Urduca bir manzume olup gerçek aşkın ve derin duyguların etkili bir dille ifade edildiği 175 beyitten oluşmaktadır (a.g.e., s. 106). 10. Fayśala-i Heft Mesǿele. Hint alt kıtasının iki büyük Hanefî cemaati (Diyûbendî ve Birîlvî) arasındaki ihtilâf konusu yedi meseleyi ele alan bu Urduca risâle iki cemaatin arasını bulmak için telif edilmiştir. Çeşitli zamanlarda yayımlanan risâlenin Pencap Vakıflar İdaresi tarafından itinalı bir baskısı yapılmıştır (Lahor 1973). 11. Külliyyât-ı İmdâdiyye. Tuĥfetü’l-Ǿuşşâķ, Gülzâr-ı MaǾrifet, Derdnâme-i Ġamnâk, Cihâd-ı Ekber, Nâle-i İmdâd gibi manzum ve mensur on eserinin bir araya getirildiği külliyatın çeşitli baskıları yapılmıştır (Kanpûr 1315/1898; [baskı yeri yok] 1317/1899; Karaçi 1976). 12. Mektûbât-ı İmdâdiyye. Mürid ve dostlarına Mekke’den yazdığı elli kadar Urduca mektubu ihtiva etmekte olup Eşref Ali Tehânevî tarafından derlenerek “Śad Fevâǿid” adlı ekiyle birlikte neşredilmiştir (Leknev 1317; Lahor 1966, 1977). Bu derlemede yer almayan bazı mektupları da Muhammed Eyyûb Kādirî bir araya getirerek “Mektûbât-ı Ĥażret Ĥâcî İmdâdullāh Muhâcir Mekkî” başlığı ile el-Ǿİlm dergisinde yayımlamıştır (Karaçi, Ekim-Aralık 1957, s. 41-49). 13. Nevâdir-i İmdâdiyye. Yine müellifin mektuplarını ihtiva eden eser Nisâr Ahmed Fârûkī tarafından derlenmiştir (Gülberge 1996). 14. Merķūmât-ı İmdâdiyye. Bu eser de Farsça altmış bir mektuptan oluşur. İmdâdü’l-müştâķ’ın ekinde (nşr. Eşref Ali Tehânevî, Leknev 1915) ve müstakil olarak (haz. Nisâr Ahmed Fârûkī, Delhi 1979; der. Vahîdüddin Râmpûrî, Urduca trc. Abdülhay, Delhi 1980) neşredilmiştir. 15. İmdâdü’s-sülûk. Tasavvufa dair olan bu Arapça risâleyi Reşîd Ahmed Gengûhî Farsça’ya çevirerek yayımlamıştır (Sâdhûre 1316; Urduca trc. Muhammed Âşık İlâhî Mîratî, Lahor 1984). 16. İmdâdü’ś-śâdıķīn. Sâdıkulyakīn Kürsevî ve Ahmed Hasan Kanpûrî tarafından 1314 (1897) yılında şeyhin sözlerinden derlenerek meydana getirilmiş olan eser Şemâǿim-i İmdâdiyye (Lahor 1966) ile birlikte neşredilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
İmdâdullah Tehânevî, Nevâdir-i İmdâdiyye (nşr. Nisâr Ahmed Fârûkī), Gülberge 1996, s. 31; a.mlf., Vahdetü’l-vücûd, Süleymaniye Ktp., Tâhir Ağa Tekkesi, nr. 772, vr. 14a; Eşref Ali Tehânevî, İmdâdü’l-müştâķ ilâ eşrefi’l-aħlâķ maǾa Merķūmâti İmdâdiyye (nşr. Nisâr Ahmed Fârûkī), Delhi 1980, s. 12, 28-29, 111-116, 340; a.mlf., Kerâmât-ı İmdâdiyye, Diyûbend 1319; a.mlf., Kemâlât-ı İmdâdiyye, Kanpûr, ts. (Matba-ı İntizâmî), s. 6; Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü’l-ħavâŧır, VIII, 70-72; İmdâd Sâbirî, Sîret-i Ĥâcî İmdâdullâh aûr Un key Ħulefâǿ, Delhi 1951; K. A. Nizâmî, Târîħ-i Meşâyiħ-i Çişt, Delhi 1953; Azîzürrahman, Teźkire-i Meşâǿiħ-i Diyûbend, Karaçi 1964, s. 59-90; Envârü’l-Hasan Şîrkûtî, Ĥayât-ı İmdâd, Karaçi 1965, s. 87-112; Muhammed Murtazâ Hân Kannevcî, Şemâǿim-i İmdâdiyye (trc. Muhammed Ahsen Nigrâmî), Lahor 1966, s. 7, 8, 13; J. S. Trimingham, The Sufi Orders in Islam, Oxford 1971, s. 128; Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlânâ Müzesi Yazmalar Kataloğu, Ankara 1971-72, II, 157; III, 148, 207, 225; Füyûzürrahmân, Ĥażret Ĥâcî İmdâdullâh Muhâcir Mekkî aûr Un key Ħulefâǿ, Karaçi 1984, s. 28-269; Seyyid Muhammed Miyân, ǾUlemâ-yı Hind kâ Şândâr Mâżî, Karaçi 1986, IV, 256-299; Ahmet Avni Konuk, Fusûsü’l-hikem Tercüme ve Şerhi (haz. Mustafa Tahralı - Selçuk Eraydın), İstanbul 1987, Selçuk Eraydın’ın müellif ve eserleri hakkındaki girişi, I, s. XXV; a.mlf., Mesnevî-i Şerîf Şerhi, Konya Mevlânâ Müzesi Ktp., Yazmalar, nr. 4740, I/1, s. 14 [vr. 7b]; Abdürreşîd Erşed, Bîs Barey Müselmân, Lahor 1990, s. 86, 96, 97, 105, 106; Barbara Daly Metcalf, “Imdadu’llah Thanawi (Hajji)”, Dictionnaire biographique des savants et grandes figures du monde musulman périphérique du XIXe siècle à nos jours (ed. Marc Gaborieau v.dğr.), Paris 1992, s. 13; A. S. Bazmee Ansari, “Imdād Allāh”, EI² (İng.), III, 1174-1175.
Nısar Ahmad Faruqı