İLHÂMÎ, Abdülvehhâb
(عبد الوهّاب إلهامي)
(1773-1821)
Boşnak asıllı mutasavvıf-şair.
Teşany (Tešanj) kadılığına bağlı Jepçe (Zepče) kasabasında (Bosna-Hersek) doğdu. Asıl adı Abdülvehhâb, mahlası İlhâmî’dir. Babasını ve annesini çok küçük
yaşta kaybetti. Öğrenimini Jepçe ve Teşany kasabalarında tamamladı. Fojnica’ya bağlı Jivçiçi (Zivčići-Vukeljići) köyündeki Nakşibendî Tekkesi şeyhi Hüseyin Baba’ya intisap edip hilâfet aldıktan sonra İstanbul’a giderek bir süre orada ikamet etti. Jepçe’deki Ferhâdiye Camii’nde imam ve hatiplik görevinde bulundu. Yöneticilerin bölgedeki halk ve aydınlara zulmettiğini ve toplumdaki düzensizlikleri dile getirdiği için Bosna Valisi Celâleddin Paşa tarafından Travnik kasabasına çağrılarak kalede idam edildi.
İlhâmî halk tarafından velî olarak kabul edilmiş, kabri üzerinde yaptırılan türbe ziyaretgâh haline gelmiştir. 1959’da bölgede yapılan restorasyon çalışmaları sırasında türbe yıkılmış, naaşı Potur Mahala’da yapılan türbeye nakledilmiştir. Türbenin 1992-1996 Bosna savaşından sonraki durumu hakkında bilgi edinilememiştir.
Eserleri. Arap harfleriyle yazılmış Boşnak edebiyatının (Alhamiyado) kurucularından olan İlhâmî eserlerinin büyük bir kısmını Türkçe, bir kısmını Arapça ve Arap harfleriyle Boşnakça (Alhamijado) yazmıştır. Başlıca eserleri şunlardır: 1. Tuhfetü’l-musallîn ve zübdetü’l-hâşiîn. Dinî ve ahlâkî konulara dair Türkçe bir eser olup üç bölümden meydana gelmektedir. 1216’da (1801) yazılan ve tek nüshası Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bulunan (nr. 4509) eser hakkında Muhammed Hacıyamakoviç (Ilhamija-Zivot i Djelo, s. 27-33) ve Kasım Dobraça (bk. bibl.) tarafından birer çalışma yapılmıştır. 2. İlmihâl. İbrahim Kemura tarafından Glasnik Vrhonog Islamskog Starjesinstva dergisinde “Ilmihal Abdul Vehap Ilhamije na Bosanskom jeziku” adıyla neşredilmiştir (XXXVIII/1-2 [Sarajevo 1975], s. 29-43). 3. Divan. Eserin Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bulunan 1259 (1843) tarihli nüshasında (nr. 3056) dört Arapça, on bir Boşnakça, otuz sekiz Türkçe şiir bulunmaktadır. Eserin aynı kütüphanede iki yazmasının daha mevcut olduğu kaydedilmektedir (nr. 3025; Priv. br. nr. 51). Kasım Dobraça’nın Visoko kasabasındaki tekkede bulduğu bir şiir mecmuasında İlhâmî’nin divanında bulunmayan bazı şiirleri yer almaktadır. Onun bir kısım şiirleri de Aliya Beytiç’in özel kitaplığındaki mecmuada (Orijentalna Zbirka u Biblioteci Ing. Alije Bejtića, Zepcaka, mecmua, nr. 168) yer almaktadır. Bu mecmuaya dayanarak İlhâmî’nin Sarf ve Bosansko-Turski Rjecnik sa Razgovorima (Boşnakça-Türkçe sözlük) adlı iki eserinin daha olduğu belirtilmektedir (İlhâmî’nin eserlerinin yazma nüshaları için bk. Hadήijamaković, Ilhamija-Zivot i Djelo, s. 34-35, 161-162).
İlhâmî’nin bazı Boşnakça şiirleri Mehmed Kapetanoviç ve Seyfeddin Kemura-Vladimir Ćorović (bk. bibl.) tarafından yayımlanmıştır. Türkçe ve Arapça şiirlerinin bir kısmını Muhammed Hacıyamakoviç Boşnakça’ya tercüme etmiş (Anali GHB, XIII-XIV [1987], s. 85-92), daha sonra bunları müstakil bir kitap halinde Ilhamija-Zivot i Djelo (s. 45-160) adıyla yayımlamıştır (bk. bibl.). Reşad Kadiç’in Ilhamijin Put u Smrt (İlhâmî’nin ölüme giden yolu) adlı romanı onun hayatını konu almaktadır (Todorovac, XL/2 [1977], s. 190-199).
BİBLİYOGRAFYA:
Mehmed Beg Kapetanović Ljubušak, Istočno Blago, Sarajevo 1897, II, 219-221, 227-228, 230-232, 236-238; Scheich Seifuddin Kemura - Viladimir Ćorović, Serbokroatische Dichtungen Bosnicher Moslims aus dem XVII., XVIII und XIX. Jahrhundert, Sarajevo 1912, XVIII, 38-45; Mehmed Handzić, “Ilhamija έepčak, Muslimanski Pjesnik iz Bosne na Hrvatskom Jeziku Koncem XVIII. i Početkom XIX. Vijeka”, Narodna Uzdanica-Kalendar za God. 1942, Sarajevo 1941, s. 148-161; Muhamed Hadzijahić, “Starija Knjiήevnost, Muslimanska Tradicija”, Knjizevna Bosansko-Hercegovačka Hrestomatija, Sarajevo 1974, I, 219-312; Muhamed Huković, “Kritički Tonovi Alhamijado Pjesništva”, POF, XXXIX/1990 (1989), s. 201-210; a.mlf., “Ilhamija Abdulvehhab Sejjid”, Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1988, V, 496-497; Muhamed Hadzijamaković, Ilhamija-Zivot i Djelo, Sarajevo 1991; a.mlf., “Nekoliko Pjesama iz Ilhamijina Divana”, Anali GHB, XIII-XIV (1987), s. 85-92; Mehmed Mujezinović, “Turski Natpisi u Travniku i Njegovoj Okolini”, POF, XVI-XVII (1966-67), s. 213-306; Kasim Dobrača, “Tuhfetul-Musallîn ve Zubdetulhaši’in od Abdul-Vehhaba έepčevije Ilhamije”, Anali GHB, II-III (1974), s. 41-69; Ibrahim Kemura, “Ilmihal Abdul Vehab Ilhamija na Bosanskom Jeziku”, Glasnik VIS, XXXVIII/1-2 (1975), s. 29-43; Ejub Todorovac, “Od Bašeskije do Ilhamije, Rešad Kadić: Posljednji Bašeskijin Zapis i Ilhamijin Put u Smrt”, a.e., XL/2 (1977), s. 190-199; Muhamed Zdralović, “Abdulvehab Ibni Abdulvehab έepčevi-Bosnevi (Ilhamija)”, Anali GHB, V-VII (1978), s. 127-144.
Amır Ljubovıć - Muhammed Aruçi