İHYÂÜ ULÛMİ’d-DÎN
(إحياء علوم الدين)
Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) başta tasavvuf ve ahlâk olmak üzere fıkıh, kelâm gibi ilimlere bilhassa amaçları bakımından yeni yaklaşımlar getiren önemli eseri.
Gerek ismi gerekse kısa önsözündeki açıklamalar, Gazzâlî’nin bu eseri İslâm ümmeti için bir ıslah projesi niteliğinde kaleme aldığını göstermekte, eski ve yeni ilim çevrelerinde de genellikle İĥyâǿın böyle bir iddia ile yazıldığı kabul edilmektedir. Müellif eserin önsözünde, âhiret yolunun öncüleri olması gereken âlimlerin şeytanın aldatmasına kapılmış şekilciler olduğundan yakınır; bunların ilim kavramını yozlaştırdıklarını, ilmi siyasetçilerin taleplerine uygun olarak verilen fetvalardan veya içeriksiz kelâmî tartışmalardan ya da vâizlerin sıradan insanları etkileyen tumturaklı konuşmalarından ibaret sayarak halkı yanılttıklarını söyler; gerçek ilimlerin ve selef-i sâlihînin takip ettiği âhiret yolunun artık unutulduğunu görerek İĥyâǿü Ǿulûmi’d-dîn adını verdiği kitabı yazmanın gerekli olduğu kanaatine vardığını belirtir (I, 2). Dikkatle bakıldığında eserde, müslümanların içine düştüğü dinî-ahlâkî ve kültürel yozlaşmanın ve bunların içtimaî ve siyasî yansımalarının incelendiği anlaşılır. Klasik kaynaklarda Gazzâlî’nin İĥyâǿı inziva döneminde (1095-1105) kaleme aldığı kaydedilmektedir. Gazzâlî de tarih belirtmeden eseri bu dönemde yazdığı kitaplar arasında zikreder (el-Müstaśfâ, I, 3-4). Maurice Bouyges kitabın 488-495 (1095-1101) yılları arasında telif edildiği kanaatindedir (Essai, s. 42).
Dört ciltten oluşan eserin her cildinde “kitâb” başlığı altında on konu işlenmiştir. “Rub‘u’l-ibâdât” başlıklı ilk ciltte ilim, akaid, temizlik, namaz, zekât, oruç, hac, Kur’an tilâveti, zikir ve dua, virdler ve gecelerin ihyası konuları ele alınmıştır. Bu bölümün en önemli özelliği, ibadetlerin zâhirî usul ve erkânı hakkında bilgi verildikten sonra fıkıh kitaplarından farklı olarak bunların ihlâs, huşû gibi müellifin “kalbin amelleri” dediği mânevî şartlarıyla ahlâkî boyutları üzerinde de durulmasıdır. Bu niteliğiyle İĥyâǿ, İslâm kültür tarihinde ibadet psikolojisi bakımından özel bir yere sahiptir. Yeme içme âdâbı, evlilik, ekonomik hayat, helâl ve haram, ülfet, kardeşlik, sohbet ve muaşeret âdâbı; uzlet, semâ ve vecd; emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münker, maişet âdâbı ve Peygamber’in ahlâkına dair “Rub‘u’l-âdât” başlığını taşıyan II. ciltte Gazzâlî’nin İslâmî bir aile, devlet, toplum ve iktisat düzeninin teorik temelini ortaya koymaya çalıştığı ve bunu büyük ölçüde başardığı görülmektedir. Bu modelde asıl unsurun ailevî, içtimaî, iktisadî, siyasî vb. ilişkileriyle ilgili dinî ve ahlâkî bilgisi, bilinci, duyarlılığı ve sorumluluk duygusu gelişmiş fertler olduğu görülür. Bu gelişmenin sağlandığı fertlerin elindeki dünya hayatının kendisi güzel olacağı gibi bu hayat âhiret mutluluğunun da hazırlayıcısı olacaktır. “Rub‘u’l-mühlikât” başlıklı III. ciltte insanın mânevî, ahlâkî yönü, nefsin terbiye edilmesi, yeme içme ve cinsel arzuların kontrol altına alınması, dilin afetleri; gazap, kin ve haset; dünyanın anlamı ve önemi; cimrilik ve mal tutkusu; mevki tutkusu ve riya; kibir, kendini beğenmişlik ve kuruntu (gurur) konuları ele alınmıştır. Gazzâlî bu konuları işlerken ahlâk ve tasavvuf literatüründen geniş ölçüde yararlanmakla birlikte son derece dirayetli psikolojik ve pedagojik tahlilleriyle seleflerini aşmıştır. Gazzâlî, kendi deyimiyle bu ahlâkî hastalıkların psikolojik ve sosyal sebeplerini ve iyileştirme yollarını gösterirken her seviyedeki okuyucusunu bir iç gözleme yöneltmekte, onu kendi ruhunu tanımaya, ahlâkî şuurunu ve iradesini harekete geçirmeye sevketmektedir. Bu cildin “Źemmü’l-câh ve’r-riyâ” bölümünde insandaki mevki tutkusunun psikolojik temelleri incelenirken ortaya konan insan tasavvuru felsefî antropoloji bakımından önemlidir. Ayrıca bu cildin sonunda “Źemmü’l-ġurûr” başlığı altında, dönemin İslâm toplumuyla ilgili olarak gerçekçi ve yararlı bir dindarlık eleştirisi yapılmıştır. “Rub‘u’l-münciyât” başlığını taşıyan son bölümde ise tövbe, sabır ve şükür, havf ve recâ, fakr ve zühd, tevhid ve tevekkül, muhabbet, şevk, üns ve rızâ; niyet, ihlâs ve sıdk; murakabe ve muhasebe, tefekkür, ölüm ve âhiret hayatı konuları incelenmiştir. Ancak bu başlıklar altında dar anlamda tasavvufî ve ahlâkî görüşler ortaya konmakla yetinilmemiş, konunun özelliğine göre ince fikrî ve felsefî tahliller de yapılmıştır. Meselâ tövbe, sabır ve şükür, tevhid ve tevekkül bölümlerinde yeri geldikçe irade ve özgürlük problemi üzerine ortaya konan görüşler müellifin felsefî, kelâmî ve tasavvufî birikimi yanında dehasının da bir ürünü sayılacak değerdedir. İslâm filozofları, Grek felsefesinin bütün konularına ilgi duydukları ve bu alanda eserler verdikleri halde sanat felsefesini ihmal etmişler, ilk defa Gazzâlî İĥyâǿın IV. cildinde (s. 302-310, 435-448) sanat felsefesine dair parlak tahliller yapmış, güzellik ve âhenk kavramlarını inceleyerek buradan Allah’ın varlığını ispata gitmiştir.
İĥyâǿü Ǿulûmi’d-dîn’in ana bölümleriyle ihtiyaç duyuldukça alt bölümlerinde önce konuyla ilgili âyet ve hadisler genellikle yorum yapılmadan sıralanmış; ardından Hulefâ-yi Râşidîn ile Abdullah b. Mes‘ûd, Selmân-ı Fârisî, Ebû Süleyman ed-Dârânî, Ebü’d-Derdâ, Ebû Zer el-Gıfârî, Hasan-ı Basrî, Süfyân es-Sevrî gibi zühd ve takvâlarıyla tanınan sahâbî ve tâbiî âlimlerinin; Cüneyd-i Bağdâdî, Zünnûn el-Mısrî, Bâyezîd-i Bistâmî, Fudayl b. İyâz, Yahyâ b. Muâz gibi ilk dönem sûfîlerinin sözleri aktarılmıştır. Abdullah b. Mübârek, Hâris el-Muhâsibî, Ebû Tâlib el-Mekkî, Abdülkerîm el-Kuşeyrî gibi mutasavvıfların eserleri İĥyâǿın tasavvufî konulardaki başlıca kaynaklarıdır. Gazzâlî isimlerini zikretmemekle birlikte İhvân-ı Safâ risâlelerinden, Ebû Hayyân et-Tevhîdî, İbn Sînâ, İbn Miskeveyh gibi filozofların eserlerinden de yararlanmıştır. Yine ismini kaydetmemesine rağmen en çok faydalandığı eserlerden biri de Râgıb el-İsfahânî’nin ez-ZerîǾa ilâ mekârimi’ş-şerîǾa adlı ahlâk kitabıdır. İĥyâǿda yer alan hadislerle ilgili tahrîc çalışmaları, müellifin başta Kütüb-i Sitte olmak üzere en az yirmi hadis mecmuasından istifade ettiğini göstermektedir.
Müellifin önsözdeki hem naklî hem aklî delillere dayanacağına dair vaadine uygun olarak eserde hemen her konunun anlamı ve önemiyle ilgili nakillerin ardından çoğunlukla (bilhassa III ve IV. ciltlerde) “beyânü hakîkati ...” başlığı altında konunun esası ve mahiyeti hakkında başarılı açıklamalar, yorumlar, ince tahliller ve tesbitler yapılır. Gazzâlî’nin fikrî ve felsefî birikimini, ufkunun genişliğini ve dehasını yansıtması bakımından dikkat çeken bu incelemeler İĥyâǿın o güne kadar yazılmış olan tasavvuf, ahlâk ve bazı yönlerden felsefe literatürünü aştığını kanıtlayacak niteliktedir.
İĥyâǿın Türkiye’de ve Türkiye dışındaki kütüphanelerde bulunan yüzlerce tam ve kısmî yazması içinde en eskisi, muhtemelen Muħtaśarü’l-İĥyâǿ başlığını taşıyan 502 (1108-1109) tarihli nüshadır
(Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 1675). Eserin IV. cildine ait diğer bir yazma ise 553 (1158) yılında istinsah edilmiştir (Süleymaniye Ktp., İzmir, nr. 2945). Tahran’daki Meclis-i Şûrâ-yı Millî Kütüphanesi’nde İĥyâǿın IV. cildinin başından “Kitâbü’l-Ħavf ve’r-recâǿ” bölümünün sonuna kadar olan kısmını içeren yazma 597 (1200) tarihini taşımaktadır (eserin yazmalarının listeleri için bk. Brockelmann, GAL, I, 422; Suppl., I, 748-749; Abdurrahman Bedevî, s. 98-112). Muhtemelen ilk defa 1269’da (1853) Kahire’de (Bulak) basılan ve daha sonra pek çok baskısı yapılan eserin henüz ilmî bir neşri gerçekleştirilmemiştir (bazı baskıları için bk. Brockelmann, GAL, I, 422; Suppl., I, 748; Abdurrahman Bedevî, s. 112).
Gazzâlî’nin kardeşi Ahmed el-Gazzâlî tarafından Lübâbü İĥyâǿi Ǿulûmi’d-dîn adıyla ihtisar edilen esere (Brockelmann, GAL, I, 422; Suppl., I, 748; Abdurrahman Bedevî, s. 114) daha sonra da pek çok ihtisar yazılmış olup bunlardan bazıları şunlardır: İbnü’l-Cevzî, Minhâcü’l-ķāśıdîn (Muvaffakuddin İbn Kudâme el-Makdisî tarafından Muħtaśaru Minhâci’l-ķāśıdîn adıyla özetlenmiştir); Muhammed b. Ömer b. Osman el-Belhî, ǾAynü’l-Ǿilm ve zeynü’l-ĥilm; Abdülvehhâb b. Ali el-Hatîb el-Merâgī, Lübâbü’l-İĥyâǿ; Muhammed b. Ali b. Ca‘fer el-Aclûnî, İĥyâǿü’l-İĥyâǿ (eser üzerine yazılmış en güzel ihtisar olduğu kabul edilir, bk. Keşfü’ž-žunûn, I, 24). İĥyâǿ, Seyyid Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî tarafından İtĥâfü’s-sâdeti’l-müttaķīn bi-şerĥi esrâri İĥyâǿi Ǿulûmi’d-dîn adıyla şerhedilmiştir (Kahire 1311). On ciltten oluşan bu şerhin başında Gazzâlî’yi tanıtan geniş bir giriş bulunmaktadır (I, 2-53). Eserin, XIX. yüzyılda Yûsuf Ahmed Sıdkı (Ebül‘ulâ Mardin’in babası) tarafından yapılan Siyeru umûmi’l-muvahhidîn tercümetü ve şerhu İhyâi ulûmi’d-dîn başlıklı dokuz ciltlik Türkçe tercüme ve şerhi İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (TY, nr. 5851-5860).
Müeyyedüddin Muhammed el-Hârizmî, 620 (1223) yılında Hindistan Hükümdarı İltutmış’ın isteği üzerine İĥyâǿın tamamını Farsça’ya çevirmiş, bu çevirinin bazı kısımları yayımlanmıştır (Tahran 1358 hş./1979, 1359 hş./1980). VII. (XIII.) yüzyıla ait diğer bir Farsça tercüme ile II. cildine ait bir serbest tercümenin mütercimleri bilinmemektedir (Abdurrahman Bedevî, s. 119). Eser, ilk defa Bostanzâde Mehmed Efendi (ö. 1006/1598) tarafından Yenâbîu’l-yakīn fî İhyâi ulûmi’d-dîn adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2574). Süleyman Tevfîk el-Hüseynî’nin I. cildin ikinci bölümünün (Kitâbü Kavâ.idi’l-.aķāǿid) sonuna kadar getirebildiği Türkçe tercümesi basılmıştır (İstanbul 1326-1327). İĥyâǿın tamamını Ahmed Serdaroğlu (Ankara 1963; İstanbul 1974) ve Ali Arslan Aydın (İstanbul 1977) Türkçe’ye çevirmiştir. Eser, M. Ahsen Sıddîkī tarafından Meźâķķu’l-Ǿârifîn başlığı altında Urduca’ya da tercüme edilmiştir (Leknev 1331).
Gazzâlî’nin eserlerinin Batı dünyasında tanınmasını sağlayan Raimundo Martini 1256-1257 yıllarında kaleme aldığı Explanatio symboli apostolorum adlı eserinde İĥyâǿa atıfta bulunmuştur (d’Alverny, s. 131-132). Martini’nin Gazzâlî’ye nisbet ettiği De Penitentia (tövbeye dair), Probatorium (kanıt) ve Epistole adamicum (sevgi hakkında) adlı eserler muhtemelen İĥyâǿın ilgili bölümleridir. Martini ile aynı dönemde yaşamış olan Süryânî-Ya‘kūbî papazı Ebü’l-Ferec İbnü’l-İbrî fazilet, rezilet, ruh temizliği gibi ahlâk konularını işlediği eserlerinde İĥyâǿdan alıntılar yapmıştır (Wensinck, s. XVI vd.). Miguel Asin Palacios aynı yazarın İĥyâǿdan misaller, vecizeler ve şiirler aktardığını da bildirir (L’Islam et l’occident, s. 71).
İĥyâǿın Batı dillerine yapılmış çok sayıda kısmî tercümesi bulunmaktadır. Hans Bauer, eserin ilk cildinin aslında müstakil bir kitap olan “Kitâbü ĶavâǾidi’l-Ǿaķāǿid” başlıklı ikinci bölümünü 1922’de Almanca’ya çevirmiş, daha sonra IV. cildinden “Kitâbü’ş-Śıdķ ve’n-niyye ve’l-iħlâş” bölümünün, II. cildinden “Kitâbü Âdâbi’n-nikâĥ”ın ikinci babının ve “Kitâbü’l-Ĥelâl ve’l-ĥarâm”ın üçüncü babının açıklamalı çevirisini yayımlamıştır (Halle 1916). Eserin ibadetlere dair bölümü Edwin E. Calverley tarafından bir giriş ve açıklamalarla birlikte İngilizce’ye çevrilmiştir (Madras 1925). Diğer bazı kısmî çeviriler şunlardır: “Untersuchungen zu Ghazzalis Kitab at-Tauba” (trc. Susanna Wilzer, Der Islam, XXXII, [Berlin 1957], s. 237-309; XXXIII [1957], s. 51-120; XXXIV [1959], s. 128-137); Iĥyāǿ ǾUlūm al-Dīn: Kitāb Ādāb al-MaǾīsha wa Akhlāk al-Nubuwwa (trc. L. Zolondek, Leiden 1963); The Book of Knowledge: The Kitāb al-ǾIlm (trc. Nabih Amin Faris, Lahore 1962);
The Foundations of the Articles of Faith: The Kitāb QavāǾid al-ǾAqāǿid (trc. Nabih Amin Faris, Lahore 1963); Mysteries of Almsgiving: The Kitāb Asrār al-Zekāh of Iĥyāǿ ǾUlūm al-Dīn (trc. Nabih Amin Faris, Beirut 1966); The Mysteries of Purit: The Kitāb Asrār al-Ŧahārah of al-Ghazālī’s Iĥyāǿ ǾUlūm al-Dīn (trc. N. A. Faris, Lahore 1966); The Recitation and the Interpretation of the Qurǿān: al-Ghazālī’s Theory (trc. Muhammad Abul Quasem, Kuala Lumpur 1979 [Kitâbü Âdâbi tilâveti’l-Ķurǿân’ın çevirisi]); Invocations and Supplications: Kitāb al-Adhkār va’d-DaǾawāt (trc. K. Nakamura, Cambridge 1990, 2. bs.); The Remembrance of Death and the Afterlife: Kitāb Dhikr al-Mawt va mā BaǾdah (trc. T. J. Winter, Cambridge 1989); Imām Gazzāli’s Iĥyāǿ ǾUlûm id-Dīn (ihtisar-trc. Al-Haj Maulana Fazlul-Karim, I-IV, Lahore 1971); Temps et prières: prières et invications, extraits de l’Iĥyāǿ Ǿulūm al-dīn (trc.-tanıtma, Pierre Cuperly, Sindbad 1990; diğer bazı çeviriler için bk. Manzoor-Abdul Waheed Khan, XIII/3, s. 184-190; Y. M. Nawabi, VI, 727-750).
Gazzâlî’den bahseden hemen bütün tabakat kitaplarında İĥyâǿ hakkında da bilgi verilmektedir. Ayrıca İslâm düşünce tarihine, özellikle İslâm felsefesi, tasavvuf ve ahlâka dair eski ve yeni çalışmalarda eser hakkında mâlûmata rastlanır. İĥyâǿ üzerine pek çok ilmî çalışma yapılmıştır. Miguel Asin Palacios’un Algazel, domatica, moral, y ascetica başlıklı doktora tezi (Madrid 1901) bu alandaki ilk modern çalışmalardandır. Aynı yazarın La espiritualidad de Algazel y su sentido cristiano başlıklı eseri İĥyâǿın bazı bölümlerinin tahlil, tahkik ve neşrinden ibaret olup dört ciltten meydana gelmektedir (Madrid 1934, 1935, 1936, 1941). Diğer çalışmalardan bazıları şunlardır: S. M. Zwemer, “Jesut Crist in the Iĥyā of Al-Ghazali” (MW, VII [1917], s. 144-158); L. Massignon, “Le Christ dans les evangiles selon al-Ghazzali” (Opera Minora içinde, Paris 1969, II, 523-536); Madelain Farah Habib, Islamic Marital Code: Prolegomenon to and Translation of al-Ghazālī’s Book on the Etiquette of Marriage in Iĥyāǿ Ǿulūmi al-dīn (doktora tezi, Utah Üniversitesi, 1976, eserde İĥyâǿın “Kitâbü Âdâbi’n-nikâĥ” bölümünün çevirisi de yapılmıştır); M.-L. Siauve, L’amour de Dieu chez Gazali. Une philosophie de l’amour à Bagdad au début du XIIe siècle (Paris 1986, “Kitâbü’l-Maĥabbe ...” bölümünün çevirisiyle birlikte); Mahmûd Ali Kurrâa, eŝ-Ŝeķāfetü’r-rûĥiyye fî Kitâbi İĥyâǿi Ǿulûmi’d-dîn li’l-Ġazzâlî (Kahire 1987; diğer bazı çalışmalar için bk. Abdurrahman Bedevî, s. 118-122).
Gazzâlî’nin en hacimli ve en önemli eseri olan İĥyâǿ hakkında, “İslâm’a dair bütün kitaplar kaybolup sadece İĥyâǿ kalsaydı diğerlerini aratmazdı” şeklinde yaygın bir kanaat bulunduğu ifade edilir (Keşfü’ž-žunûn, I, 23; Zebîdî, I, 27). “İĥyâǿ neredeyse Kur’an gibidir” anlamına gelen bir özdeyişten dahi söz edilir (Goldziher, s. 151). Eser özellikle Kuzey Afrika’daki Şâzeliyye, Yemen’deki Ayderûsiyye tarikatlarının mensupları üzerinde derin etkiler bırakmıştır. Muhibbî, bu bölgede İĥyâǿın bazı bölümlerini vird olarak okuyanların bulunduğunu kaydeder (Ħulâśatü’l-eŝer, III, 69). Buna karşılık Hanbelî fakihlerinin esere ağır eleştiriler yönelttiği görülmektedir. Henüz Gazzâlî hayatta iken Endülüs’te İĥyâǿın yakılması yönünde fetvalar verilmiş, bu hüküm uyarınca Murâbıt Hükümdarı Ali b. Yûsuf b. Tâşfîn bir ara eserin ülkesinde okunmasını yasaklamıştır. Gazzâlî’nin çağdaşlarından Kādî İyâz, İbn Ebû Rendeka et-Turtûşî ve Ebû Bekir İbnü’l-Arabî eseri ilk tenkit edenlerdendir. İki yıl Gazzâlî’den öğrenim gören ve başta İĥyâǿ olmak üzere bazı eserlerini bizzat kendisinden okuyan Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, el-Emedü’l-aķśâ adlı eserinde (vr. 122a-b), varlığın mümkün olan en güzel şeklinin hâlihazırdaki durumu olduğuna dair İĥyâǿdaki görüşü eleştirerek bunun filozoflar tarafından gerçekleri tersyüz etmek için ileri sürülmüş bir fikir olduğunu ve ümmetin bu görüşün yanlışlığında ittifak ettiğini söyler. Esere en ağır eleştiriler Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî tarafından yöneltilmiştir. İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam’da ve Telbîsü İblîs adlı eserinde İĥyâǿı tenkit ettiği gibi bu konuda İǾlâmü’l-aĥyâǿ bi-aġlâŧi’l-İĥyâǿ adlı müstakil bir kitap kaleme almıştır. Ayrıca Ebû Abdullah Ali b. Ömer el-Mâzerî’nin el-Keşf ve’l-inbâǿ Ǿani’l-mütercem bi’l-İĥyâǿ, Ebü’l-Hasan İbn Sekr’in İĥyâǿü meyyiti’l-aĥyâǿ fi’r-reddi Ǿalâ Kitâbi’l-İĥyâǿ, Ahmed b. Muhammed b. Münîr el-İskenderî’nin eż-Żiyâǿü’l-mütelâlî fî teǾaķķubi’l-İĥyâǿ li’l-Ġazzâlî başlıklı birer reddiye yazdıkları bilinmektedir. Takıyyüddin İbn Teymiyye de eserin tevekküle dair bölümüne reddiye mahiyetinde bir risâle yazmışsa da (Abdurrahman Bedevî, s. 114) genelde kitabı olumlu bulmuştur (MecmûǾu fetâvâ, VI, 54). Son dönem âlimlerinden Mustafa Sabri Efendi, İĥyâǿdaki fikirleri dolayısıyla Gazzâlî’yi tenkit edenler arasında yer almıştır (Mevķıfü’l-Ǿaķl ve’l-Ǿilm, I, 266-270). Esere yöneltilen en ciddi eleştiriler hadislerin sıhhatiyle ilgilidir. Kitapta çok sayıda zayıf ve uydurma hadis bulunduğu belirtilmektedir. İlk defa Zeynüddin el-Irâkī İĥyaǿdaki hadislerin tahrîci için büyük, orta ve küçük hacimde üç eser hazırlamıştır (bu eserler hakkında geniş bilgi için bk. DİA, XIX, 118-119). Irâkī’nin isnadını bulamadığı 271 hadis, Muhammed Emîn es-Süveydî tarafından el-MevżûǾât fi’l-İĥyâǿ ev el-İǾtibâr fî ĥamli’l-esfâr adlı eserde bir araya getirilmiş, bu kitabı neşreden Ali Rızâ b. Abdülvehhâb (Demenhûr [Mısır] 1414/1993), Süveydî’nin dikkatinden kaçan otuz altı rivayeti bu listeye eklemiştir.
İĥyâǿı savunmak amacıyla da kitaplar yazılmıştır. Bunların başında bizzat müellifin el-İmlâǿ Ǿalâ işkâlâti (müşkilâti)’l-İĥyâǿ adlı eseri gelir. Gazzâlî’nin, İĥyâǿdaki bazı kavramlara ve görüşlere açıklık getirmek için kaleme aldığı eserin bazı yazma nüshaları el-İmlâǿ Ǿalâ keşfi müşkilâti’l-İĥyâǿ, el-Ecvibetü’l-müskite Ǿani’l-esǿileti’l-müşkileti’l-mübkite başlığını taşımakta olup (Abdurrahman Bedevî, s. 112) eser İĥyâǿ ile birlikte birçok defa basılmıştır. Bu hususta yazılmış diğer önemli bir kitap da Feyz-i Kâşânî’nin el-Meĥaccetü’l-beyżâǿ fî tehźîbi (iĥyâǿi)’l-İĥyâǿ adlı eseridir (İĥyâǿ ile bu eser arasında bir karşılaştırma için bk. Abdülkerîm Sürûş, Mecelletü’l-Ǿulûmi’l-insâniyye, II/1-2 [1990], s. 13-57). Celâleddin es-Süyûtî’nin Teşdîdü’l-erkân fî “leyse fi’l-imkân ebdaǾa min mâ kân” başlıklı risâlesiyle Abdülkādir el-Ayderûs’un TaǾrîfü’l-aĥyâǿ bi-feżâǿili’l-İĥyâǿı da (İĥyâǿ ile birlikte birçok defa basılmıştır) bu hususta kayda değer çalışmalardır. İĥyâǿdaki sebep-sonuç ilişkisine dair görüşlere yöneltilen eleştirileri cevaplamak üzere müellifi bilinmeyen iki eser daha kaleme alınmıştır (Abdurrahman Bedevî, s. 113).
Fahreddin er-Râzî’nin Kitâbü’n-Nefs ve’r-rûĥ ve şerĥu ķuvâhümâ başlıklı eseri, Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Aħlâķ-ı Nâśırî’si, İbn Haldûn’un Muķaddime’si, Şehâbeddin es-Sühreverdî’nin ǾAvârifü’l-maǾârif’i, Mehmed Birgivî’nin eŧ-Ŧarîķatü’l-Muĥammediyye’si gibi tanınmış eserler dahil olmak üzere sonraki dönemlerde yazılmış pek çok kitapta İĥyâǿü Ǿulûmi’d-dîn’in farklı ölçülerde etkisi olmuştur.
BİBLİYOGRAFYA:
Gazzâlî, İĥyâǿ, I, 1-4; IV, 302-310, 435-448; a.mlf., el-Müstaśfâ, Bulak 1324, I, 3-4; Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, el-Emedü’l-aķśâ, Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 499, vr.122a-b; İbn İzârî, el-Beyânü’l-muġrib, s. 59-60; İbn Teymiyye, MecmûǾu fetâvâ, VI, 54; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIX, 323, 330-334, 340-346; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân, III, 180; Keşfü’ž-žunûn, I, 23-24; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, III, 69; Zebîdî, İtĥâfü’s-sâde, I, 2-53; Mustafa Sabri Efendi, Mevķıfü’l-Ǿaķl ve’l-Ǿilm, Beyrut 1401/1981, I, 266-270; Wensinck, Bar Hebraeus’s Book of the Dove, Leiden 1919, s. XVI vd.; I. Goldziher, Le dogme et la loi de l’Islam (trc. Félix Arin), Paris 1920, s. 151; Brockelmann, GAL, I, 422; Suppl., I, 748-749; M. Asin Palacios, “Contacts de la spritualité musulmane et de la spritualité christienne”, L’Islam et l’occident, Paris 1947, s. 71; M. Bouyges, Essai de chronologie des oeuvres de al-Ghazali (ed. M. Allard), Beyrouths 1959, s. 42; Abdurrahman Bedevî, Müǿellefâtü’l-Ġazzâlî, Küveyt 1977, s. 98-125; Manzoor-Abdul Waheed Khan, Islam and the Modern Age, New Delhi 1982, XIII/3, s. 184-190; Y. M. Nawabi, A Bibliography of Iran, Tehran 1984, VI, 727-750; M. T. d’Alverny, “Al-Ghazzali dans l’occident latin”, Un tirait d’union entre l’orient et l’occident: Al-Ghazzali et Ibn Maimoun, Agadir 1985, s. 131-132; Abdülkerîm Sürûş, “Muķārene beyne’l-meĥacceti’l-beyżâǿ ve İĥyâǿi Ǿulûmi’d-dîn”, Mecelletü’l-Ǿulûmi’l-insâniyye li’l-Cumhûriyyeti’l-İslâmiyyeti’l-Îrâniyye, II/1-2, Tahran 1990, s. 13-57; a.mlf., “İĥyâǿü Ǿulûmi’d-dîn”, DMBİ, VII, 136-152; M. Yaşar Kandemir, “Irâkī, Zeynüddin”, DİA, XIX, 118-119.
Mustafa Çağrıcı