İHŞÎD
(الإخشيد)
Soğd ve Fergana emîrleriyle İhşîdî hükümdarlarına verilen bir unvan.
Kelimenin Eski Farsça’da “parlak, zeki” anlamına gelen hşeyte (خشيته) veya “hükümdar, emîr” mânasındaki hşâyesiyeden (خشايثيه; orta dönem ve modern Farsça’da şah) türediğine dair görüşlerin yanında (EI² [İng.], III, 1060) Türkçe ak kelimesiyle Farsça “güneş” anlamına gelen şîdin birleşmesinden oluştuğu görüşü de vardır (Poole, s. 79). İhşîd Arapça “melikü’l-mülûk” ifadesinin karşılığıdır. Soğd ve Fergana hükümdarlarının İslâm öncesi dönemden beri kullandıkları bu unvan daha sonra İhşîdî hükümdarlarına verilmiştir.
İhşîd unvanının Araplar’ın Mâverâünnehir’i fethi sırasında Soğd bölgesinde kullanıldığı anlaşılmaktadır. Makdisî, Semerkant hükümdarının (ihşîd) sarayının Mâyemurg’da bulunduğunu kaydeder (Aĥsenü’t-teķāsîm, s. 279). Ya‘kūbî, Abbâsî Halifesi Mehdî-Billâh’ın elçiler gönderip itaatlerini sağladığı hükümdarlar arasında Soğd ihşîdini de zikreder (Târîħ, II, 397). İbn Hurdâzbih, Fergana hükümdarlarına da ihşîd denildiğini söyler (el-Mesâlik ve’l-memâlik, s. 40). Müellifi meçhul Mücmelü’t-tevârîħ ve’l-ķıśaś adlı eserde (s. 421) Fergana hükümdarlarına ihşîd, Soğd hükümdarlarına ise “begtegin” denildiği kaydedilmektedir. İbnü’l-Esîr’e göre 133 (751) yılında Şâş (Taşkent) melikine karşı Fergana ihşîdi Çin hükümdarından askerî yardım almıştır (el-Kâmil, V, 449). Mu‘tasım-Billâh döneminde Fergana’dan gelip Abbâsîler’in hizmetine giren bir Türk ailesine mensup olan Muhammed b. Tuğç, Halife Râzî-Billâh’tan ihşîd unvanını almış (326/938 veya 327/939), bu unvan daha sonraki İhşîdî hükümdarları tarafından da kullanılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Ya‘kūbî, Târîħ, II, 397; İbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve’l-memâlik, s. 40; Makdisî, Aĥsenü’t-teķāsîm, s. 279; Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî, Mefâtîĥu’l-Ǿulûm, Kahire 1342/1923, s. 73; Mücmelü’t-tevârîħ ve’l-ķıśaś (nşr. Muhammed Ramazânî), Tahran 1318 hş., s. 421; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, V, 449; İbn Hallikân, Vefeyât, V, 58; Kalkaşendî, Śubĥu’l-aǾşâ, V, 484; Stanley Lane Poole, Düvel-i İslâmiyye (trc. Halil Edhem [Eldem]), İstanbul 1345/1927, s. 79; C. E. Bosworth - Sir G. Clauson, “Al-Xwārazmī on the Peoples of Central Asia”, JRAS, sy. 1-2 (1965), s. 2-12; Hamdi Alaslan, “Orta-Doğuda Türk Askerî Devlet Varlığının İnkişâfı”, TDA, sy. 81 (1992), s. 123-144; C. E. Bosworth, “Iқћѕћīd”, EI² (İng.), III, 1060; Franz Grenet - Nicholas Sims-Williams, “Ekšīd”, EIr., VIII, 289-290.
Ahmet Ağırakça