İDRÎS İMÂDÜDDİN

(إدريس عماد الدين)

İdrîs b. el-Hasen b. Abdillâh el-Kureşî (ö. 872/1468)

Tayyibî-İsmâilî dâîsi ve tarihçi.

794 (1392) yılında Yemen’de, Harâz dağlarının zirvesindeki İsmâilîler’e ait Şibâm Kalesi’nde doğdu. Burada İsmâilî kültür çevresi içinde yetişti. 832’de (1429) amcası Ali b. Abdullah’a halef olarak on dokuzuncu “dâî-i mutlak” unvanını aldı ve vefatına kadar kırk yıl süreyle Yemen Tayyibî-İsmâilîler’in liderliğini yaptı. Gāib imam Tayyib b. Âmir-Biahkâmillâh adına hareket ettiğine inanılan ve cemaat üzerinde en yüksek otoriteyi temsil eden dâî-i mutlak sıfatı ile Yemen’de büyük bir mücadele yürüten İdrîs İmâdüddin, Resûlî Hükümdarı Zâhir’in de yardımıyla Zeydîler’in hâkim olduğu pek çok kaleyi zaptetti. 858’de (1454) Resûlîler’in elinde bulunan Aden ve Zebîd’i işgal ederek Güney Yemen’in hâkimi olan Tâhirîler’den Ali ve Âmir’in dostluklarını kazanan İdrîs, bu bölgelerde ele geçirdiği yerleri muhafaza etmeyi başardı. Bunun dışında Hindistan’a yöneldi. Hindistan’da Tayyibî-İsmâiliyye’nin gelişmesi için propaganda merkezleri kurdu. Mezhep, özellikle Gucerât’ta onun faaliyetleri sonucunda büyük bir gelişme gösterdi. İdrîs, 19 Zilkade 872’de (10 Haziran 1468) merkez edindiği Şibâm’da vefat etti. Onun ölümünden sonra dâî-i mutlak makamına sırası ile oğulları Hasan ve Hüseyin ile torunları Ali ve Muhammed geçti.

Eserleri. 1. ǾUyûnü’l-aħbâr ve fünûnü’l-âŝâr. Resûl-i Ekrem’in sîretiyle Hz. Ali’den itibaren İsmâiliyye imamlarının biyografilerini, İsmâliyye davetinin başlangıcından Tayyibî-İsmâilîler’in yirmi birinci imam kabul ettikleri Ebü’l-Kāsım et-Tayyib’in gaybeti ve Müsta‘lîler’in Yemen’de ortaya çıkışına kadar olan dönemini anlatan yedi ciltlik bir eserdir. Eserin cilt sayısıyla İsmâilîler’ce mukaddes kabul edilen yedi rakamı arasındaki paralellik dikkati çekmektedir. Büyük bir kısmı günümüze kadar gelemeyen erken Fâtımî devri müelliflerinin eserlerinden nakiller ihtiva eden ǾUyûnü’l-aħbâr, İsmâilî daveti ve Fâtımî Devleti tarihi hakkında önemli bir kaynak olarak kabul edilmektedir. Eserin IV, V ve VI. ciltleri Mustafa Gālib tarafından yayımlanmış (Beyrut 1973-1978), V. ile VI. cildin bir kısmı Mustafa Gālib’in neşrini eleştiren Muhammed el-Ya‘lâvî tarafından Târîħu’l-ħulefâǿi’l-Fâŧımiyyîn bi’l-Maġrib adıyla tekrar neşredilmiştir (Beyrut 1985). Ferhât ed-Deşrâvî de V. ciltten seçtiği bölümleri Târîħu’d-devleti’l-Fâŧımiyye bi’l-Maġrib adı altında yayımlamıştır (Tunus 1979). 2. Zehrü’l-meǾânî. Allah’ın varlığı, birliği, isimleri, sıfatların nefyi, yaratma, levh, heyûlâ, sûret, maden, nebat ve canlılar, Hz. Âdem’den itibaren peygamberlerin ve özellikle Resûl-i Ekrem’in makamı, onun vasîsi ve halifesi olarak Hz. Ali, Fâtıma, Hasan ve Hüseyin, imâmetin Hüseyin nesline aidiyeti, imam ve imâmet kavramı gibi konuları ele alan eser İsmâiliyye kelâm ve felsefesinin en önemli kaynaklarındandır. Eserin başlıca kaynakları İhvân-ı Safâ risâleleriyle Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b. Hamdân, Ebû Ya‘kūb es-Sicistânî, Hamîdüddin el-Kirmânî ve Yemenli dâîler İbrâhim b. Hüseyin Hâmidî ile Ali b. Muhammed el-Velîd gibi bâtınî-İsmâilî kelâmcılarının kitaplarıdır. Kitabın on yedinci bölümünün bir kısmının metni ve İngilizce tercümesi Wiladimir Ivanow (The Rise of Fatimids, s. 47-80 [metin], s. 232-274 [tercümesi]), tamamı ise Mustafa Gālib (Beyrut 1991) tarafından neşredilmiştir. 3. Nüzhetü’l-efkâr fî men ķāme bi’l-Yemen mine’l-mülûki’l-kibâr ve’d-duǾâti’l-aħyâr. Yemen’in, Suleyhîler’in yıkıldığı 492’den (1099) 853 (1449) yılına kadarki dönemini anlatan eser, Yemen İsmâilî davetine dair en önemli kaynak olarak kabul edilir (Târîħu’l-ħulefâǿi’l-Fâŧımiyyîn, neşredenin girişi, s. 16). Hindistan’daki Tayyibî davetine dair bilgilere de yer verilen eserin bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (AY, nr. 3521). 4. Ravżatü’l-aħbâr fî ĥavâdiŝi’l-Yemeni’l-kibâr. Bir önceki eserin devamı mahiyetinde olup 853-870 (1449-1465) yılları arasındaki olayları ihtiva etmektedir. 5. Dîvânü Seyyidinâ İdrîs b. el-Ĥasan. Hz. Peygamber ile Hz. Ali ve diğer İsmâilî imamlar, babası, amcazadesi Esedüddin ve çağdaş dâîler için yazdığı methiyelerden meydana gelir.

Müellifin diğer eserleri de şunlardır: Żiyâǿü’l-beśâǿir ve zübdetü’s-serâǿir, Risâletü îżâĥi’l-iǾlâm fî kemâli Ǿiddeti’ś-śıyâm, Risâletü müdĥıđati’l-bühtân ve mûđıĥati’l-ĥaķ fî śavmi şehri ramażân, er-Risâletü’l-mevsûme bi-mûđıĥati’t-telbîs ve dâhidati’t-tedlîs fi’r-reddi Ǿalâ baǾżı’l-muǾaŧŧılîn, Risâletü Ǿâśımeti nüfûsi’l-mühtedîn, Risâletü’l-beyân limâ vecebe fî teǿvîli şehri receb, Risâletü hidâyeti’ŧ-ŧâlibîn ve iķāmeti’l-ĥücceti ve îżâĥi’l-ĥaķķı’l-mübîn fî cevâbi’l-mâriķīn min ehli’l-Hind, Risâletü żiyâǿi’l-ebśâr ve cilâǿi’l-efkâr, Teǿvîlü emŝâli’l-Ķurǿân (bu eserlerin bulunduğu kütüphaneler ve muhtevaları hakkında bk. Poonawala, Biobibliography, s. 169-175).

BİBLİYOGRAFYA:

İdrîs İmâdüddin, ǾUyûnü’l-aħbâr (nşr. Mustafa Gālib), Beyrut 1975, neşredenin girişi, IV, 5-19; a.mlf., a.e.: Târîħu’l-ħulefâǿi’l-Fâŧımiyyîn bi’l-Maġrib: el-Ķısmü’l-ħâś min kitâbi ǾUyûni’l-aħbâr (nşr. Muhammed el-Ya‘lavî), Beyrut 1985, neşredenin girişi, s. 5-19; a.mlf., Târîħu’d-devleti’l-Fâŧımiyye bi’l-Maġrib (nşr. Ferhat ed-Deşrâvî), Tunus 1979, neşredenin girişi, s. 5-17; a.mlf., Zehrü’l-meǾânî (nşr. Mustafa Gālib), Beyrut 1991, neşredenin girişi, s. 5-9; İsmâil b. Abdürresûl el-Üceynî, Fehresetü’l-kütüb ve’r-resâǿil (nşr. Ali Nakī Münzevî), Tahran 1344 hş./1966, s. 34, 44, 73-77, 85, 97, 103, 116, 150-151, 239-242, 275-277; W. Ivanow, A Guide to Ismaili Literature, London 1933, s. 62-65; a.mlf., Ismaili Literature, Tahran 1963, s. 77-82; a.mlf., Ismaili Tradition Concerning the Rise of the Fatimids, Calcutta 1942, s. 47-80, 232-274; Ziriklî, el-AǾlâm, II, 279; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, II, 216; Eymen Fuâd Seyyid, Meśâdiru târîħi’l-Yemen fi’l-Ǿaśri’l-İslâmî, Kahire 1974, s. 180-183; I. K. Poonawala, Biobibliography of IsmâǾīlī Literature (ed. T. Joseph), California 1977, s. 169-175; a.mlf., “Idrīs b. el-Ĥasan”, EI² Suppl. (İng.), s. 407; Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye, Beyrut 1400/1980, II, 247; F. Daftary, The Ismā‘īlīs: Their History and Doctrines, Cambridge 1990, s. 92, 227, 258-259, 290-291, 306; Mes‘ûd Habîbî Mezâhirî, “İdrîs b. Ĥasan”, DMBİ, VII, 339-341.

Osman Çetin