İBNÜ’z-ZEYYÂT el-KELÂÎ
(ابن الزيّات الكلاعي)
Ebû Ca‘fer Ahmed b. el-Hasen b. Alî el-Kelâî (ö. 728/1328)
Kıraat âlimi, mutasavvıf.
650 (1252) yılı civarında Mâleka’ya (Malaga) bağlı Belleş’te (Belliş, Velez) doğdu. İbnü’l-Cezerî kendisini ayrıca Hamevî nisbesiyle de zikreder. Ebû Ca‘fer İbnü’t-Tabbâ‘ er-Ruaynî’den kırâat-i seb‘a tahsil etti; Ebû Ali Hüseyin b. Ali Ahvas el-Fihrî’den de kıraat ilminde faydalandı ve icâzet aldı. Dayısı Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali el-Mezhicî, Ebü’l-Hasan Fazl b. Fazîle el-Meâfirî, Ebü’l-Fazl İyâz b. Muhammed, İbn Ebü’r-Rebî‘, İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî gibi âlimlerden çeşitli ilimlerde istifade etti. Ebü’l-Hasan Fazl b. Fazîle el-Meâfirî’den tasavvuf terbiyesi aldı. Kendisinden Belleş kadısı olan oğlu Ebû Bekir, Ebû Abdullah Muhammed b. Câbir el-Vâdîâşî gibi şahsiyetler kırâat-i seb‘a okudu. Belleş Camii hatibi olan İbnü’z-Zeyyât sık sık Gırnata’ya (Granada) gidip gelmiş; onun bu ziyaretleri ilmî ilişkiler, toplumun kendisine duyduğu ihtiyaç, bizzat sultanın daveti, bazı melikler arasında elçilik görevi yapmış olması gibi sebeplerle açıklanmıştır (İbnü’l-Hatîb, el-İĥâŧa, I, 295). 17 Şevval 728’de (25 Ağustos 1328) Belleş’te vefat etti.
Ebü’l-Kāsım b. İmrân, İbnü’z-Zeyyât’ın parlak bir edip, çeşitli ilimlerde söz sahibi bir âlim sayıldığını ve bu ilimlerin çoğunda manzum eserler verdiğini belirtmiş, Ebü’l-Kāsım’ın bu değerlendirmesini nakleden Zehebî de onun üstün ahlâk sahibi bir kişi olduğunu söylemiştir. Burhâneddin İbn Ferhûn ise İbnü’z-Zeyyât’ın güzel ahlâk, parlak hitabet ve ibadete düşkünlük gibi niteliklerinden söz etmiş; Kur’an tecvidi konusundaki üstünlüğüne, fıkıh, Arap dili ve edebiyatı, aruz, tefsir gibi alanlarda söz sahibi olduğuna işaret etmiştir.
Eserleri. İbnü’z-Zeyyât’ın çeşitli konularda telif ettiği eserlerden yalnız birinin günümüze ulaştığı bilinmektedir. Onun kaynaklarda zikredilen başlıca eserleri şunlardır: 1. Leźźâtü’s-semǾ fi’l-ķırâǿâti’s-sebǾ. Manzum bir eser olup Şâtıbî’nin aynı konudaki Ĥırzü’l-emânî adlı kasidesinin benzeridir. 2. el-Meşrebü’l-aśfâ fi’l-meǿrebi’l-evfâ. Akaide dair 1000 küsur beyitlik bir eserdir (a.g.e., I, 289; İbn Ferhûn, I, 196). 3. Üssü mebne’l-Ǿilm ve reǿsü (üssü) maǾne’l-ĥilm. Kelâm ilmine mukaddime mahiyetindedir. 4. en-Nefĥatü’l-vesîme (eś-Śafĥatü’l-vesîme, es-Sefĥatü’l-vesîme) ve’l-minĥatü’l-cesîme. İtikad, fıkıh usulü, fürû ve tasavvufla ilgili dört ana konuyu ihtiva etmektedir. 5. Raśfü nefâǿisi’l-leǿâlî ve vaśfü arâǿisi’l-meǾâlî. Nahve dair bir eserdir. 6. ĶāǾidetü’l-beyân ve żâbıŧatü’l-lisân. Arap diliyle ilgilidir. 7. el-Maķāmü’l-maħzûn fi’l-kelâmi’l-mevzûn. 1000 küsur beyitlik bir manzumedir (İbnü’l-Hatîb, el-İĥâŧa, I, 289; İbn Ferhûn, I, 196). 8. Taĥśîlü’l-ĥaķīķa fî tafśîli’ŧ-ŧarîķa. Tasavvufa dair 1019 beyitlik kasîde-i tâiyye olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Hacı Mahmud Efendi, nr. 3912, 28 varak).
İbnü’z-Zeyyât’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Nažmü’s-sülûk fî şiyemi (resmi)’l-mülûk, el-Müctene’n-nađîr ve’l-muķtene’l-ħaŧîr, el-Ǿİbâretü’l-vecîze Ǿani’l-işâre, el-Leŧâǿifü’r-rûĥâniyye ve’l-Ǿavârifü’r-rabbâniyye, Lehcetü’l-lâfıž ve behcetü’l-ĥâfıž, Taħlîśü’d-delâle fî telħîśi’r-Risâle, CevâmiǾu’l-eŝer ve’l-Ǿinâyât fî śavâdiǾi’l-Ǿiber ve’l-âyât, Ķurretü Ǿayni’s-sâǿil ve buġyetü nefsi’l-âmil (siyere dair manzum bir eser), Şüźûrü’ź-źeheb fî śudûri (śurûmi)’l-ħuŧab, Fâǿidetü’l-mülteķıŧ ve Ǿâǿidetü’l-muġtebiŧ, ǾUddetü’l-muĥiķ ve tuĥfetü’l-müsteĥiķ, el-Vaśâye’n-nižâmiyye fi’l-ķavâfi (fi’l-fevâǿidi)’ŝ-ŝülâŝiyye, ǾUddetü’d-dâǾî ve Ǿumdetü’l-vâǾî, ǾAvârifü’l-kerem ve śılâtü’l-iĥsân (śıfâtü’l-iĥsân) fîmâ ĥavâhü’l-Ǿayn min leŧâǿifi’l-ĥikem min ħuluķı’l-insân, Şerefü (Şürûķu)’l-mefâriķ fi’ħtiśâri Kitâbi’l-Meşâriķ, Şerefü’l-bahâr fi’ħtiyâri Meşâriķı’l-envâr.
BİBLİYOGRAFYA:
Zehebî, MaǾrifetü’l-ķurrâǿ (Altıkulaç), III, 1490-1491; İbnü’l-Hatîb, el-İĥâŧa, I, 287-296; a.mlf., el-Ketîbetü’l-kâmine (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1983, s. 34-37; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, I, 195-197; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 47-48; İbn Nâsırüddin, Tavżîĥu’l-Müştebih (nşr. M. Naîm el-Araksûsî), Beyrut 1414/1993, I, 501; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 121-122; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 302-303; İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ĥicâl, I, 60-61; Keşfü’ž-žunûn, II, 1045, 1305, 1548, 1966; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 107; Îżâĥu’l-meknûn, I, 67, 235, 318; II, 16, 42, 47, 48, 91, 95, 129, 154, 223, 404, 431, 538, 659, 710; Abdülvehhâb b. Mansûr, AǾlâmü’l-maġribi’l-ǾArabî, Rabat 1406/1986, IV, 273-277.
Tayyar Altıkulaç