İBNÜ’s-SALÂH eş-ŞEHREZÛRÎ
(ابن الصلاح الشهرزوري)
Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî (ö. 643/1245)
Hadis âlimi ve fakih.
577’de (1181) Kuzey Irak’taki Erbil’e bağlı Şehrezûr’un Şerehân köyünde doğdu. Bölgenin tanınmış bir Kürt âlimi olup Halep’teki Esediyye Medresesi’nde hocalık yapan babasının lakabından dolayı İbnü’s-Salâh diye tanındı. Üçüncü göbekten dedesi Ebü’n-Nasr’a, ayrıca soyuna ve doğum yerine nisbetle Nasrî, Kürdî ve Şerehânî diye de anılır. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra babasından Şâfiî fıkhını öğrendi. İlme olan ilgisini gören babası erken yaşta onu Musul’a göndererek İbnü’s-Semîn Ubeydullah b. Ahmed’den hadis öğrenmesini ve ondan Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin el-Müheźźeb’ini okumasını sağladı. Burada ayrıca hadis ve kıraat okudu ve Nizâmiye Medresesi müderrisi İmâdüddin Ebû Hâmid Muhammed b. Yûnus’a yardımcılık yaptı. İbn Yûnus’un kardeşi Ebü’l-Feth Mûsâ b. Yûnus’tan bir süre gizlice mantık dersi aldıysa da hocası kendisine halkın bu ilmi okuyanları itikadı bozuk saydığını hatırlatması üzerine mantık dersine son verdi. İlmî seyahatlerine devam ederek Bağdat’ta İbn Sükeyne, İbn Taberzed Ömer b. Muhammed, Hemedan’da İbnü’l-Muazzim Abdurrahman b. Abdülvehhâb, Nîşâbur’da Mansûr b. Abdülmün‘im el-Furâvî, Müeyyed b. Muhammed b. Ali et-Tûsî, Horasan müftüsü İbnü’s-Saffâr Kāsım b. Ebû Sa‘d Abdullah, İbn Dihye el-Kelbî, Merv’de Ebü’l-Muzaffer es-Sem‘ânî, Kazvin’de Abdülkerîm b. Muhammed er-Râfiî, Halep’te İbnü’l-Üstâd Abdurrahman b. Abdullah, 613 (1216) yılı civarında gittiği Dımaşk’ta Ebû Mansûr İbn Asâkir ve Harran’da Ruhâvî gibi âlimlerden faydalandı.
Tefsir, hadis ve fıkıh sahalarında devrinin tanınmış âlimleri arasında yerini alan, Arap dilini ve lugat ilmini de iyi bilen İbnü’s-Salâh, Kudüs’te el-Medresetü’s-Salâhiyye’de (el-Medresetü’n-Nâsıriyye) bir müddet hocalık yaptı. 616’da (1219) el-Melikü’l-Muazzam, şehrin Haçlılar’ın eline geçeceğini ve daha sonra burayı geri almanın zorlaşacağını düşünerek şehir surlarını yıktırınca Kudüs’ü terkedip Dımaşk’a gitti ve yeni kurulan Revâhiyye medreselerinde ders verdi. el-Melikü’l-Eşref, Eşrefiyye Dârülhadisi’ni yaptırdığı zaman (630/1233) yönetimini ona verdi. İbnü’s-Salâh hayatının sonuna kadar burada hocalık ve idarecilik yaptı. Ayrıca Sittüşşâm (eş-Şâmiyyetü’l-Civâniyye) ve eş-Şâmiyyetü’s-suğrâ medreselerinde ders verdi. Kendisinden faydalanmak amacıyla Dımaşk’a gelen talebelerle meşgul oldu, imlâ meclislerinde hadis rivayet etti ve başta kendi eseri ǾUlûmü’l-ĥadîŝ olmak üzere Śaĥîĥ-i Buħârî, Śaĥîĥ-i Müslim ve es-Sünenü’l-kübrâ’yı okuttu. Kemâleddin İshak b. Ahmed el-Maarrî, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Nûh el-Makdisî, Sellâr b. Ömer el-Erbîlî, Ebû Şâme el-Makdisî, Muhammed b. Hüseyin b. Rezîn el-Hamevî, İbn Hallikân, Ebü’l-Yümn İbn Asâkir ve Ali b. Muhammed el-Yûnînî onun talebelerinden bazılarıdır.
İbnü’s-Salâh 25 Rebîülâhir 643’te (19 Ekim 1245) Dımaşk’ta vefat etti ve Makābirü’s-sûfiyye’ye defnedildi.
Kaynaklarda İbnü’s-Salâh’ın vakarlı, fasih konuşan, takvâ sahibi bir âlim olduğu ve devrin sultanından büyük saygı gördüğü belirtilmektedir. Selefî görüşü benimseyen İbnü’s-Salâh Kur’an ve hadisleri te’vil etmeyi doğru bulmaz, tartışmalı konulara girmezdi. İsmâilî-Bâtınîler felsefeyi Ehl-i sünnet’e karşı bir silâh, mantığı muhatabı aldatmak için safsata mantığı olarak kullandıklarından felsefe ve mantıkla ilgilenenler hakkında sorulan bir soruya verdiği cevapta felsefeyi saçmalık, şaşkınlık ve sapıklık olarak nitelemiş, felsefeyle uğraşanların ilâhî yardımdan ve nübüvvetin aydınlığından mahrum kalacağını belirterek bu uğursuzların şerrinden müslümanları korumanın ve kendilerini medreselerden uzaklaştırmanın sultana vâcip olduğunu söylemiştir (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXIII, 143). Melikler onun görüşüne değer verdiklerinden Dımaşk’ta yıllarca felsefe ve mantık okutulmamıştır (İbn Kādî Şühbe, II, 114).
Eserleri. A) Hadis. 1. Muķaddimetü İbni’ś-Salâĥ* (ǾUlûmü’l-ĥadîŝ, Aķśa’l-emel ve’ş-şevķ fî Ǿulûmi ĥadîŝi’r-Resûl). Hadis usulü konularının ele alındığı eser üzerinde çoğu şerh ve ihtisar olmak üzere yüzlerce çalışma yapılmış, ayrıca manzum hale getirilmiş, bu ihtisarlar ve manzumeler üzerine şerhler yazılmıştır. Kitap Abdülhay el-Leknevî (Leknev 1304 [taşbaskısı]), Nûreddin Itr (Medine-Halep 1386/1966, 1972; Dımaşk 1984), Âişe Abdurrahman (Kahire 1974, 1989, 1411/1990) ve başkaları tarafından yayımlanmıştır. 2. Śıyânetü Śaĥîĥi Müslim mine’l-iħlâli (ħaleli) ve’l-ġalaŧ ve himâyetühû mine’l-isķāti ve’s-saķaŧ. On bölümden meydana gelen eserde Śaĥîĥ-i Müslim hakkında genel bilgiler verilmiş, kitaba yöneltilen bazı tenkitler cevaplandırılmış ve Śaĥîĥ-i Müslim’in mukaddimesiyle bazı hadislerdeki garîb kelimeler açıklanmıştır. Eserin Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki yegâne nüshasını (Ayasofya, nr. 475) Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir yayımlamıştır (Beyrut 1404/1984). 3. Miśbâĥu’l-mişkât fi’l-eĥâdîŝ (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 883). 4. er-Red Ǿale’t-terġīb min (Ǿan) śalâti’r-reġāǿibi’l-mevżûǾa ve beyânü mâ fîhâ min muħâlefeti’s-süneni’l-meşrûǾa (Ĥükmü śalâti’r-reġāǿib). On dört sayfadan ibaret olan risâleyi Muhammed Nâsır el-Elbânî ve Muhammed Züheyr eş-Şâvîş neşretmiştir (Dımaşk 1380/1960). 5. Envârü’l-lümǾa fi’l-cemǾ beyne’ś-śıĥâĥi’s-sebǾa. Kaynaklarda zikredilmemekle birlikte eserin Chester Beatty Library’de bir nüshasının bulunduğu kaydedilmektedir (Arberry, II, 1124, nr. 5100). 6. Müsnedü’l-ĥâfıž ǾOŝmân b. eś-Śalâĥ el-Eŝerî fîmâ verede mine’l-eĥâdîŝ fî fażli’l-İskenderiyye ve ǾAsķalân. Yine kaynaklarda yer almayan bu eserin bir nüshasının Berlin Königlichen Bibliothek’te kayıtlı olduğu belirtilmektedir (Ahlwardt, Verzeichnis, II, 185, nr. 1389). 7. el-Emâlî. Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Ezher, nr. 3749) nüshası mevcut olan eserin birinci hadisi bazı kaynaklarda Ĥadîŝü’r-raĥmeti’l-müselsel bi’l-evveliyye (Şerĥu’l-ĥadîŝi’l-müselsel bi’l-evveliyye: er-Râĥimûne yerĥamühümü’r-raĥmân ve ŧuruķuhû ve fevâǿidühû) adıyla müstakil bir kitap olarak geçmekte, Rûdânî bunu Meclis fîhi ĥadîŝü’r-raĥme bi-fevâǿid ġazîre adıyla zikretmekte (Śılatü’l-ħalef, s. 398), Muhammed Abdülhay el-Kettânî, el-Müselsel bi’l-evveliyye’nin iki kürrâseden ibaret bir nüshasının özel kütüphanesinde bulunduğunu söylemektedir. 8. el-Eĥâdîŝü’l-külliyye elletî Ǿaleyhâ medârü’d-dîn. İbnü’s-Salâh, muhtemelen bir kırk hadis kitabı yazmak amacıyla cevâmiu’l-kelim* özelliğine sahip hadislerden yirmi altısını bu çalışmasında bir araya getirmiş, ancak eseri tamamlayamamıştır. Nevevî, buna aynı nitelikteki on altı hadisi ilâve ederek kırk iki hadisten meydana gelen el-ErbaǾûn adlı derlemesini meydana getirmiştir. 9. Şerĥu MaǾrifeti Ǿulûmi’l-ĥadîŝ. Müellif, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin eserini şerhetmeye başlamış, ancak tamamlamaya ömrü yetmemiştir. 10. et-Tenvîr fî mevlidi’s-sirâci’l-münîr. İbnü’s-Salâh bu eseri, hadis tahsili için Horasan’a giderken 604’te (1207-1208) uğradığı Erbil’de kaleme almıştır. Kaynaklarda ayrıca onun tamamlanmadığı belirtilen Şerĥu Śaĥîĥi Müslim, Ĥavâşî ve taǾlîķāt Ǿalâ MeŧâliǾi’l-envâr li-Ebî İsĥâķ İbn Ķurķūl adlı çalışmaları zikredilmektedir.
B) Fıkıh. 1. Şerĥu müşkili’l-Vasîŧ (İşkâlât Ǿale’l-Vasîŧ). Gazzâlî’nin eserine yönelttiği tenkitlerden ve bazı tashihlerinden ibarettir. Ahmed Mahmûd İbrâhim, eserin Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunan nüshasını (Fıkhu’ş-Şâfiî, nr. 260) Gazzâlî’nin el-Vasîŧ fi’l-meźheb’i ile birlikte yayımlamıştır (I-VII, Kahire 1417/1997). 2. Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî (Şurûŧü’l-müftî). Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir (Beyrut 1407/1986), Fetâvâ ve mesâǿilü İbni’ś-Śalâĥ ile birlikte Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî (Beyrut 1406/1986, I, 3-133), Edebü’l-fetvâ ve şürûŧü’l-müftî ve śıfati’l-müsteftî ve aĥkâmühû ve keyfiyyetü’l-fetvâ ve’l-istiftâǿ adıyla Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib tarafından neşredilmiştir (Kahire 1413/1992). Mustafa Yayla, kitap üzerinde Ebû Amr eş-Şehrezûrî ve Edebü’l-müftî ve müsteftî’nin Tahlili adlı bir yüksek lisans çalışması yapmıştır (1985, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). 3. Fetâvâ ve mesâǿilü İbni’ś-Śalâĥ fi’t-tefsîr ve’l-ĥadîŝ ve’l-uśûl ve’l-fıķh. Talebelerinden Kemâleddin İshak b. Ahmed el-Maarrî’nin bir araya getirdiği 1264 fetvasından ibaret olan esere Kādılkudât Kemâleddin Ahmed b. Abdullah İbnü’l-Üstâz’ın hâşiyeleri bulunmaktadır. Kahire’de yayımlanan eseri (1348/1929) Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî ile birlikte neşretmiştir
(Beyrut 1406/1986, I, 137-403 ve II. cilt). 4. Şerĥu’l-Varaķāt fi’l-uśûl. İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin eserinin şerhi olup bir nüshası Hacı Selim Ağa Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 269). 5. Śılatü’n-nâsik fî śıfati’l-menâsik (el-Menâsik). Bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’dedir (Ŧabaķātü’l-fuķahâǿi’ş-ŞâfiǾiyye, neşredenin girişi, I, 44). 6. Nüket Ǿale’l-Müheźźeb li-Ebî İsĥâķ eş-Şîrâzî. İbnü’s-Salâh’ın el-Müheźźeb’in pek az bir kısmını şerhettiği, Nevevî’nin de Tehźîbü’l-esmâǿ ve’l-luġāt’ta bu şerhe başvurduğu belirtilmekteyse de eserin günümüze ulaşmadığı anlaşılmaktadır.
C) Diğer Eserleri. 1. Ŧabaķātü’l-fuķahâǿi’ş-ŞâfiǾiyye. Müellifin temize çekmeye fırsat bulamadığı bu eseri çok beğenen Nevevî bazı biyografiler ekleyerek kitabı yeniden düzenleyip ihtisar etmeye başlamış, onun da tamamlayamadığı bu çalışmayı Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî ikmal etmiştir (Sübkî, I, 217; nşr. Muhyiddin Ali Necîb, I-II, Beyrut 1413/1992). Takıyyüddin es-Sübkî’nin Münteħabü Ŧabaķāti’l-fuķahâǿ li’bni’ś-Śalâĥ adlı bir çalışması bulunmaktadır. 2. el-Münteħab mine’l-Müźheb fî źikri şüyûħi’l-meźheb li’l-MuŧavvaǾî. Ebû Hafs Ömer b. Ali el-Mutavvaî’nin Ebü’t-Tayyib Sehl b. Muhammed es-Su‘lûkî için kaleme aldığı el-Müźheb fî źikri şüyûħi’l-meźheb’den İbnü’s-Salâh’ın yaptığı seçmedir. 3. Ĥilyetü’l-İmâm eş-ŞâfiǾî (nşr. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî, Dımaşk 1401/1981). 4. Risâle fî nesebi Resûlillâh ve mevlidihî ve mebǾaŝihî (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2187, vr. 114b-117b). 5. Risâle fi’r-rüǿyâ. Ebû Ca‘fer Muhammed b. Abdullah es-Selemî’nin 386 (996) yılında gördüğü bir rüyada hadis ilimleriyle ilgili olarak Hz. Peygamber’e sorduğu sekiz soruya aldığı cevapları ihtiva eden ve pek sağlam olmadığı anlaşılan bir rivayetin derlenmesiyle meydana gelmiş risâlenin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Lâleli, nr. 3720, vr. 137a-141b). 6. Fevâǿidü’r-riĥle (er-Riĥletü’ş-şarķıyye). Müellifin Horasan seyahati sırasında çeşitli kitaplardan derlediği bilgileri ihtiva ettiği belirtilmektedir (Keşfü’ž-žunûn, I, 836; II, 1297). Tâceddin es-Sübkî, İbnü’s-Salâh’ın bazı mecmualarını gördüğünü kaydetmekte (Ŧabaķāt, IV, 117; V, 209, 246), çeşitli kaynaklarda ayrıca Efrâdü’l-Ǿilm ve et-Taĥrîr gibi çalışmaları zikredilmekte, Brockelmann, ona nisbet ettiği Târîħ üsŧûrî li’r-Resûl Ǿaleyhi’s-selâm adlı bir eserin yazma nüshasının Floransa’da bulunduğunu söylemektedir (GAL, I, 442).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî, Muķaddimetü İbni’ś-Śalâĥ (nşr. Âişe Abdurrahman Bintü’ş-Şâtı’), Kahire 1411/1990, neşredenin girişi, s. 13-38; a.mlf., Ŧabaķātü’l-fuķahâǿi’ş-ŞâfiǾiyye (nşr. Muhyiddin Ali Necîb), Beyrut 1413/1992, neşredenin girişi, I, 29-50; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirǿâtü’z-zamân, VIII, 757-758; Ebû Şâme, eź-Źeyl Ǿale’r-Ravżateyn, s. 175-176; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 243-245; İbn Rüşeyd, Milǿü’l-Ǿaybe bi-mâ cümiǾa bi-ŧûli’l-ġaybe (nşr. M. Habîb İbnü’l-Hoca), Tunus 1981, III, 217-219; İbn Abdülhâdî, ǾUlemâǿü’l-ĥadîŝ, IV, 214-218; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXIII, 140-144; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1430-1433; a.mlf., Târîħu’l-İslâm: sene 641-650, s. 184-188; Sübkî, Ŧabaķāt (Tanâhî), I, 217; IV, 117; V, 209, 246; VIII, 326-336; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 168-169; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, II, 113-115; Nuaymî, ed-Dâris fî târîħi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Dımaşk 1367-70/1948-51, I, 20-21; II, 284; ayrıca bk. İndeks; Taşköprizâde, Miftâĥu’s-saǾâde, II, 60-61, 147-148, 355; Keşfü’ž-žunûn, I, 48, 59, 70, 78, 156, 210, 465, 470, 720, 836; II, 1028, 1101, 1103, 1162, 1297, 1473, 1629, 1881, 2009; Rûdânî, Śılatü’l-ħalef bi-mevśûli’s-selef (nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1408/1988, s. 215, 245, 306, 398; Ahlwardt, Verzeichnis, II, 185, nr. 1389; Brockelmann, GAL, I, 440-442; Suppl., I, 610-612; Lutfî Abdülbedî‘, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’l-muśavvere: et-Târîħ, Kahire, ts., II/1, s. 174; Müneccid, MuǾcem, s. 83-84; Elbânî, Maħŧûŧât, s. 65; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 94; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 463-465; Abdülfettâh Ebû Gudde, el-İsnâd mine’d-dîn ve śafĥa müşriķa min târîħi semâǾi’l-ĥadîŝ Ǿinde’l-muĥaddiŝîn, Dımaşk-Beyrut 1412/1992, s. 107-112; A. J. Arberry, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye fî mektebeti Chester Beatty (trc. Mahmûd Şâkir Saîd), Amman 1992-93, I, 500; II, 1124; J. Robson, “Ibn al-Śalāĥ”, EI² (Fr.), III, 951; Muhsin Âbidî, “İbn Śalâĥ”, DMBİ, IV, 116-117.
M. Yaşar Kandemir