İBNÜ’s-SALÂH, Ebü’l-Fütûh
(أبو الفتوح ابن الصلاح)
Ebü’l-Fütûh Necmüddîn (Kemâlüddîn) Ahmed b. Muhammed b. es-Serî b. es-Salâh (ö. 548/1153)
Matematik ve mantık âlimi, tabip.
Hayat hikâyesini anlatan eserlerde genellikle Hemedanlı olduğu kaydedilmekteyse de İbnü’l-Kıftî Sümeysât’ta (Samsat) doğduğunu belirtir (İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 279). İlk tahsilini doğduğu yerde tamamladıktan sonra Bağdat’a gidip mantık, matematik ve tıp başta olmak üzere çeşitli ilim dallarında öğrenim gördü; ancak matematikçi Ebü’l-Hakem el-Endelüsî (Hakîm el-Mağribî) dışındaki hocalarının kimliği bilinmemektedir. Emîr Hüsâmeddin Timurtaş’ın daveti üzerine Mardin’e giderek onun yakın dostları arasına katılan İbnü’s-Salâh bir süre orada ikamet etti ve muhtemelen bir yandan emîrin özel hekimliğini yaparken bir yandan da onun için bir kütüphane kurdu. Bu sırada felsefe dersleri veriyordu ve Fahreddin el-Mardînî de talebeleri arasındaydı. Daha sonra Dımaşk’a giderken Musul’a uğradığında Emîr Nûreddin Zengî’ye takdim edildi ve ondan büyük saygı gördü. Dımaşk’a varınca tabip Ebü’l-Fazl İsmâil b. Ebü’l-Vakār’ın evinde kaldı; bu esnada orada bulunan hocası Ebü’l-Hakem el-Mağribî ile yeniden görüştü. 548 (1153) yılında Dımaşk’ta öldü ve Bânyâs nehri kenarındaki Sûfiye Mezarlığı’na defnedildi.
İbnü’s-Salâh mantık, felsefe, matematik, astronomi ve tıp gibi aklî ilimlerde iyi yetişmiş bir âlim filozof idi; İbn Ebû Usaybia’nın ondan felsefî ilimlerin inceliklerine vâkıf bir hakîm olarak bahsetmesi de bunu göstermektedir (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 638, 639). Eserleri incelendiğinde İbnü’s-Salâh’ın, kendisinden önceki felsefî ve ilmî birikime vukufu kadar bu birikimi değerlendirip tam bir bilimsel metotla eleştirebilecek yetkinliğe de sahip olduğu görülür. Eserlerinde özellikle mantık, matematik ve tabîiyyât konularında Aristo, Batlamyus, Abdurrahman es-Sûfî, Ebü’r-Reyhân el-Bîrûnî, İbn Sînâ ve İbnü’l-Heysem gibi pek çok âlim ve filozofu eleştirerek onların tanım ve açıklamalarına ilimler tarihi açısından önemli itirazlar yöneltmiştir.
Eserleri. 1. Sebebü’l-ħaŧaǿ. Batlamyus’un el-Mecisŧî’sinin (Almagest) VII ve VIII. makalelerindeki cetvelleri düzeltmek amacıyla kaleme alınan eserde yıldızların koordinatlarını tayin ederken düşülen hatalar incelenmekte ve çeşitli nüshalar karşılaştırılarak istinsahlar sırasında meydana gelen yanlışlıklar gösterilmektedir. Eser Paul Kunitzsch tarafından bir değerlendirme yazısı ve Almanca çevirisiyle birlikte neşredilmiştir (Göttingen 1975). 2. Cevâb Ǿan burhân. Öklid’in Elementler’inin VII. makalesinde sayılar ve matematiksel önermelerle ilgili olarak ortaya konulan bazı görüşlerin tartışıldığı ve bu çerçevede İbnü’l-Heysem’in eleştirildiği risâleyi Gregg de Young bir giriş yazısı ve İngilizce çevirisiyle birlikte yayımlamıştır (Frankfurt 1994). 3. Şerĥu Faśl. Aristo’nun Kitâbü’l-Burhân’ının ikinci makalesinin sonunda yer alan bir bölümün şerhidir. Bazı mantık terimlerinin ele alındığı ve bunlarla ilgili örneklerin tartışıldığı eserde, şerhedilen metnin Mattâ b. Yûnus tarafından Arapça’ya yapılan hatalı çevirisine ve İbn Sînâ’nın yanlış anlamasına işaret edilerek bunların tashihine çalışılmaktadır. Mübahat Türker Küyel tarafından bir giriş yazısı ve Türkçe çevirisiyle birlikte neşredilmiştir (Ankara 1971). 4. eş-Şeklü’r-râbiǾ min eş-kâli’l-ĥamlî. Mantık konusunda olan eseri Nicholson Rescher İngilizce çevirisiyle birlikte yayımlamıştır (Pittsburg 1966). 5. Beyânü’l-ħaŧaǿ. Aristo’nun Fi’s-semâǿ ve’l-Ǿâlem adlı eserinin III. makalesinde yer alan unsurların şekli olmadığı tarzındaki görüşünün ve daha sonra Themistius ve Ebü’l-Ferec İbnü’t-Tayyib gibi şârihlerin bu görüşe getirdikleri açıklamaların eleştirildiği risâle Mübahat Türker Küyel tarafından bir giriş ve Türkçe çevirisiyle birlikte neşredilmiştir (Ankara 1964). 6. Keyfiyyetü tasŧîĥi’l-basîŧi’l-kürî (Brockelmann, I, 857). 7. Dû Mesǿele-i Hendesî. Geometriyle ilgili iki meseleye ayrılan eserin Heinrich Suter tarafından bilimsel incelemesi yapılmıştır (“Einige geometrische Aufgaben bei arabischen Mathematikern”, Bibliotheca Mathematica, VIII [Stockholm 1907-1908], s. 30-33). 8. Îżâĥu’l-Burhân. Ebû Saîd Câbir b. İbrâhim es-Sâbî’nin geometri konusundaki eserine yapılmış bir hâşiyedir (Sezgin, V, 254). 9. Îżâĥu ġalaŧi Ebî ǾAlî İbni’l-Heyŝem. Öklid’in Elementler’inin X. makalesinde yer alan ilk figürle (şekl) ilgili olarak İbnü’l-Heysem’in eleştirildiği bir risâledir (a.g.e., V, 371). 10. Beyânü mâ vehime fîhi Ebû ǾAlî İbni’l-Heyŝem. İbnü’l-Heysem’in eş-Şükûk Ǿalâ Öķlîdis adlı eserindeki bazı görüşlerini eleştirmek amacıyla kaleme alınmıştır (a.g.e., V, 370). 11. Mâ źekerehû Baŧlamyus. Batlamyus’un astronomi konusundaki fikirleri hakkında olup bilinen tek nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndedir (III. Ahmed, nr. 3415/15). 12. Tezyîfü muķaddemâti maķālâti Ebî Sehl el-Kûhî. Ebû Sehl el-Kûhî’nin matematiğe dair yazmış olduğu bir risâleye yöneltilen eleştirileri ihtiva etmektedir (a.g.e., V, 320). 13. Keşfü’ş-şübhe. Öklid’in Elementler’inin XII. makalesinde yer alan on dördüncü figür üzerine bazı matematikçilere sorulan bir problem hakkındadır. 14. Beyânü mâ vehime fîhi Ebû Naśr el-Fârâbî. el-Mecisŧî’nin
bir bölümünün (V. makale, 17. bölüm) şerhiyle ilgili olarak Fârâbî’nin eleştirildiği ve ilgili kısmın yeniden şerhedildiği bir çalışmadır (Ebü’l-Kāsım Kurbânî, s. 37). 15. el-Fevzü’l-aśġar fi’l-ĥikme (İbn Ebû Usaybia, s. 641).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 264, 279; İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 402, 638-641; Brockelmann, GAL Suppl., I, 857; Nâme-i Dânişverân-ı Nâśırî, Kum, ts. (Dârü’l-fikr), I, 251-260; Fuâd Seyyid, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’l-muśavvere, Kahire 1960, III/3, s. 91-92; Sezgin, GAS, V, 54, 55, 80, 107, 110, 119, 169, 254, 320, 370, 371; VI, 92-93; N. Rescher, Teŧavvürü’l-manŧıķı’l-ǾArabî (trc. Muhammed Mehrân), Kahire 1985, s. 392-393; Ebü’l-Kāsım Kurbânî, Zindegînâme-i Riyâżîdânân-ı Devre-i İslâmî, Tahran 1365 hş., s. 35-37; H. Suter, Beiträge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam, Frankfurt 1986, I, 127; Max Krause, “Stambuler Handschriften Islamischer Mathematiker”, Beiträge zur Erschliessung der Arabischen Handschriften in Istanbul und Anatolien (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1986, II, 731-733; Mübahat Türker Küyel, “İbnü’s-Salah’ın De Coelo ve Onun Şerhleri Hakkında Tenkitleri”, Araştırma, II, Ankara 1964, s. 1-79; a.mlf., “Kültür Karşılaşmasına Bir Misal Olarak İbn Us-Salâh”, a.e., IX (1971), s. 1-27; a.mlf., “Tarih Yöntemi Bilincine Misal Olarak Bir Artuklu Hizmetlisi: İbn Us-Salah”, TTK Bildiriler VIII (1981), II, 665-677; Paul Kunitzsch, “Arabic Criticism of Ancient Greek Traditions: Ibn al-Salāh and the Almagest”, Proceedings of the First International Symposium for the History of Arabic Science, Halep 1976, II, 85-90; David Pingree, “Ibn as-Salāh Zur Kritik der Koordinatenüberlieferung im Sternkatalog des Almagest”, Bibliotheca Orientalis, XXXIV/3-4, Leiden 1977, s. 233-234; Gregg De Young, “Ibn Al-Sarī on Ex Aequali Ratios: His Critique of Ibn Al-Haytham and His Attempt to Improve the Parallelism Between Books V and VII of Euclid’s Elements”, Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, IX, Frankfurt 1994, s. 99-152; A. Ca‘ferî Nâînî, “İbn Śalâĥ”, DMBİ, IV, 117-121.
Ömer Mahir Alper