İBNÜ’s-SÂÎ

(ابن الساعي)

Ebû Tâlib Tâcüddîn Alî b. Enceb b. Osmân el-Hâzin el-Bağdâdî (ö. 674/1276)

Iraklı tarihçi.

14 Şâban 593’te (2 Temmuz 1197) Bağdat’ta doğdu. İbnü’s-Sâî diye meşhur olmasının sebebi bilinmemektedir. Bazan İbnü’s-Sââtî şeklinde kaydedilirse de bunun yanlış olduğu anlaşılmaktadır (Nisâǿü’l-ħulefâǿ, neşredenin girişi, s. 15-16). İbnü’s-Sâî, genç yaşta Sühreverdiyye tarikatının pîri Şehâbeddin es-Sühreverdî’ye intisap etti; 608 (1211-12) yılında ondan hırka giydi. Ebü’l-Yümn el-Kindî, Ebü’l-Bekā el-Ukberî, İbnü’d-Dübeysî, İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî ve İbn Ebü’l-Hadîd gibi âlimlerden kıraat, hadis, tefsir, fıkıh, tarih ve edebiyat dersleri aldı. Nizâmiye ve Müstansıriyye medreselerinde hâfız-ı kütüb olarak çalışan İbnü’s-Sâî, halifeler ve diğer devlet adamlarıyla kurduğu


iyi ilişkiler sayesinde birçok bilgi ve belgeye ulaşma imkânı buldu. Bu görevi sırasında başta tarih olmak üzere çeşitli alanlarda eserler telif etti. Abbâsîler’in yıkılışına ve Bağdat’ın Moğollar tarafından istilâsına şahit oldu. Kitaplarını Nizâmiye Medresesi’ne bağışladı. 20 Ramazan 674’te (8 Mart 1276) Bağdat’ta vefat etti. İbnü’l-Fuvatî, Zehebî, Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, Ali b. Îsâ el-Hazrecî ve Safedî gibi tarihçiler onun eserlerinden faydalanmışlardır. İbnü’s-Sâî’nin kıraat, hadis, tefsir ve fıkıhla da ilgilendiği, ayrıca şiir yazdığı kaydedilmektedir. Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî ve İbnü’l-Fuvatî onun talebeleridir.

Eserleri. 1. el-CâmiǾu’l-muħtaśar fî Ǿunvâni’t-tevârîħ ve Ǿuyûni’s-siyer. Kronolojik sıraya göre düzenlenen hacimli bir eser olup sadece 595-606 (1199-1209) yıllarını ihtiva eden IX. cildi günümüze ulaşmış ve Mustafa Cevâd tarafından neşredilmiştir (Bağdad 1353/1934). Kitaba İbnü’l-Fuvatî bir zeyil yazmıştır. 2. Cihâtü’l-eǿimmeti’l-ħulefâǿ mine’l-ĥarâǿir ve’l-imâǿ. Abbâsî halifelerinin meşhur eşlerine ve câriyelerine dair olup bazı emîr ve Selçuklu sultanlarının hanımlarına da yer verilmiştir. Mustafa Cevâd eseri Nisâǿü’l-ħulefâǿ adıyla yayımlamıştır (Kahire 1993). 3. el-MaǾlemü’l-Atâbekî. Zengîler’le ilgili olan eser Atabeg II. Nûreddin Arslanşah’a sunulmuştur (Keşfü’ž-žunûn, II, 1741). Berlin Staatsbibliothek’te bulunan (nr. 9776 [Sprenger, nr. 52]) başı ve sonu eksik bir yazmanın bu eser olduğu tahmin edilmektedir (Patton, CXXXVIII/1 [1988], s. 148). 4. Aħbârü’l-ħulefâǿ (Keşfü’ž-žunûn, I, 26, 293). İbnü’s-Sâî’ye nisbet edilerek yayımlanan Muħtaśaru Aħbâri’l-ħulefâǿ (Bulak 1309) bu eserin muhtasarı olmadığı gibi müellife de ait değildir (Nisâǿü’l-ħulefâǿ, neşredenin girişi, s. 24; Abbas el-Azzâvî, I, 94).

İbnü’s-Sâî, bunlardan başka Nâsır-Lidînillâh’tan Müsta‘sım-Billâh’a kadar son dört Abbâsî halifesine dair biyografiler kaleme almış, İbnü’n-Neccâr’ın Hatîb el-Bağdâdî’nin Târîħu Baġdâd’ına yaptığı zeyle ve İzzeddin İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’ine birer zeyil yazmış, Harîrî’nin el-Maķāmât’ını şerhetmiştir. Onun kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Înâs bi-menâķıbi’l-ħulefâǿ min Benî ǾAbbâs, Aħbârü’l-vüzerâǿ, Aħbârü’l-üdebâǿ, Aħbâru ķuđâti Baġdâd, el-Îżâĥ Ǿani’l-eĥâdîŝi’ś-śıĥâĥ, el-Eĥâdîŝü’ŝ-ŝemâniyetü’l-ġāliye fi’ŝ-ŝümâniyeti’l-Ǿâliye, el-Meşyeħa, el-Menâķıbü’l-Ǿaliyye li-müderrisi’l-medreseti’n-Nižâmiyye, Leŧâǿifü’l-meǾânî fî şuǾarâǿi zamânî, Muħtaśaru Tefsîri’l-Beġavî, Aħbârü’l-Ĥüseyn b. Manśûr el-Ĥallâc, Ŧabaķātü’l-fuķahâǿ, el-Muĥib ve’l-maĥbûb, el-Ħaś Ǿalâ ŧalebi’l-veled, Kitâbü’z-Zühhâd (ayrıca bk. Nisâǿü’l-ħulefâǿ, neşredenin girişi, s. 23-32).

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’s-Sâî, Nisâǿü’l-ħulefâǿ: Cihâtü’l-eǿimmeti’l-ħulefâǿ mine’l-ĥarâǿir ve’l-imâǿ (nşr. Mustafa Cevâd), Kahire 1993, neşredenin girişi, s. 12-32; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1469; el-Ĥavâdiŝü’l-câmiǾa (nşr. Mustafa Cevâd), Bağdad 1351/1932, s. 386; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, II, 70-71; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 270; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, II, 140-141; Sehâvî, el-İǾlân bi’t-tevbîħ, s. 54-56, 184, 201, 305, 324; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, I, 394; Keşfü’ž-žunûn, I, 26, 278-279, 293; II, 1741; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, V, 343-344; Brockelmann, GAL Suppl., I, 590-591; Abbas el-Azzâvî, et-TaǾrîf bi’l-müǿerriħîn fî Ǿahdi’l-Moġol ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, I, 90-95; G. Vajda, Le dictionnaire des autorités de Abd al-Mu’min ad-Dimyātī, Paris 1962, s. 71; Nâcî Ma‘rûf, Târîħu Ǿulemâǿi’l-Müstanśıriyye, Kahire 1396/1976, II, 337-339; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 356; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1993, IV, 305-311; J. Somogyi, “Ibn al-Jauzi’s School of Historiography”, AO, VI/1-3 (1956), s. 210-212; Douglas Patton, “Ibn al-Sā‘ī’s Account of the Last of the Zangids”, ZDMG, CXXXVIII/1 (1988), s. 148-158; F. Rosenthal, “Ibn al-SāǾī”, EI² (İng.), III, 925-926; Sâdık Seccâdî, “İbn SâǾî”, DMBİ, III, 655-657.

Sabri Hizmetli