İBNÜ’l-VERDÎ, Sirâceddin
(سراج الدين ابن الوردي)
Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer (ö. 861/1457 [?])
ƒarîdetü’l-Ǿacâǿib ve ferîdetü’l-ġarâǿib adlı eseriyle tanınan coğrafyacı.
Kaynaklarda XIV-XV. yüzyıl Şam-Filistin bölgesi coğrafyacıları arasında gösterilmesine rağmen bazı müellifler tarafından, kendisinden yaklaşık 100 yıl önce yaşayan Ebû Hafs Zeynüddin Ömer b. Muzaffer İbnü’l-Verdî ile (ö. 749/1349) karıştırılmış ve eseri ona mal edilmiştir (meselâ Keşfü’ž-žunûn, I, 701; Guignes, II, 19-59; Kehhâle, VIII, 3). Coğrafyacı İbnü’l-Verdî’yi, daha sonra yaşaması ve muhtemelen aynı aileden gelmesi sebebiyle bazıları İbnü’l-Verdî el-Asgar, bazıları da İbnü’l-Verdî es-Sânî olarak tanımlamışlardır. Coğrafyacı İbnü’l-Verdî de diğeri gibi Halep yakınlarındaki Maarretünnu‘mân’da yetişmiştir. Ölüm tarihi için Zilkade 861 (Ekim 1457) tarihi yanında 850 (1446) yılı da verilmektedir.
İbnü’l-Verdî, İslâm âleminde ve Avrupa’da Ħarîdetü’l-Ǿacâǿib ve ferîdetü’l-ġarâǿib adlı eseriyle tanınmıştır. Bu kitabın orijinal bir telif sayıldığını söyleyenler yanında İbn Şebîb (İbn Hamdân) el-Harrânî’ye nisbet edilen CâmiǾu’l-fünûn ve selvetü’l-maĥzûn’dan (Brockelmann, GAL, II, 162; Suppl., II, 161-162) alıntı olduğunu ileri sürenler de vardır; hatta Kâtib Çelebi ağır tenkitlerde bulunmuş, müellifin bir coğrafya âlimi olmadığını dahi iddia etmiştir. Belhî ekolü geleneğini takip eden Zekeriyyâ el-Kazvînî ve Şeyhürrabve ed-Dımaşkī’nin eserleri tarzında hazırlandığı görülen kitabın girişinde yuvarlak bir dünya haritası yer almaktadır. 822 (1419) yılında tamamlandığı sanılan eserde çeşitli ilim ve fenlerden bahsedildikten sonra birinci kısmında coğrafî bölgeler, dağlar, nehirler, ikinci kısmında bitkiler, hayvanlar, madenler ve bu madenlerin özellikleri, yararları hakkında bilgi verilmektedir. Kozmografik bir yaklaşımla kaleme alınan eserde kıyamet alâmetleri de konu edilmekte, gerçeklerle hayaller, tarihî olaylarla efsaneler iç içe anlatılmaktadır.
Ħarîdetü’l-Ǿacâǿib’in dünya kütüphanelerinde pek çok nüshası bulunmaktadır. Kitabın büyük ilgi görmesinin sebebi, diğer İslâm coğrafyacılarının eserlerinde rastlanmayan Avrupa, Afrika ve Arap ülkeleri hakkında bazı ilginç bilgiler içermesidir. Müellif, Ali b. Hüseyin el-Mes‘ûdî’den aldığı Rusya ve Doğu Avrupa’ya dair bilgiler yanında Trapani’yi Sicilya’ya bağlayan bir köprünün varlığından da söz etmektedir. Michele Amari bu köprü rivayetini ilk ortaya atanın İbnü’l-Verdî olduğunu söyler (Storia dei Musulmani di Sicilia, I, 60). Franz Taeschner’e göre de Osmanlılar’ın İstanbul’u almasından önce burası hakkında İslâm kaynaklarında anlatılan en geniş bilgi İbnü’l-Verdî’de bulunmaktadır (Beiträge zur historischen Geographie, s. 85). Ħarîdetü’l-Ǿacâǿib’in bazı baskılarında yer almayan, ancak Carl Johann Tornberg, Hans von Mήik ve
Konrad Miller gibi âlimlerin birçok defa yayımladığı dünya haritası Kâtib Çelebi tarafından beğenilmemekle birlikte küresel haritaların bir denemesi mahiyetinde olmasından dolayı önem taşımaktadır. Krachkovsky, Kâtib Çelebi’nin bu haritayı niçin tenkit ettiğini anlayamadığını belirtmektedir (Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî, II, 503). Muhtemelen müstensihler tarafından haritaya bilgisizce ilâveler yapılmış ve Kâtib Çelebi de bu yanlış haritalardan birini görmüştür.
Farsça ve Türkçe’ye çevrilen eser birçok defa basılmış (Kahire 1298, 1300, 1302, 1303, 1309, 1316, 1324; nşr. Mahmud Fâhûrî, Beyrut 1411/1991), Avrupa’da da yine çeşitli tercüme ve kısmî neşirleri gerçekleştirilmiştir. Bunların başlıcaları olarak Joseph de Guignes ve Franz Taeschner ile (bk. bibl.). A. Hylander’in Operis cosmographici Ibn Vardi caput primum de regionibus (Lundae 1823) ve Carl Johann Tornberg’in Fragmentum libri Margarita miribilium, auctore Ibn el-Verdi (I-II, Uppsala 1835, 1839) adlı çalışmaları anılabilir. Mahmûd el-Hatîb’in yaptığı Türkçe tercüme İstanbul’da yayımlanmıştır (1303).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn İyâs, BedâǿiǾu’z-zühûr, II, 342; Keşfü’ž-žunûn, I, 701; Joseph de Guignes, “Harîdat al-‘ağayib. Perles des merveilles. Mélanges de géographie d’histoire naturelle, par Zeineddin Omar, surnommé Ebn al-Ouardi, ecrivain du XIIIe siècle”, Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque du Roi, Paris 1789, II, 19-59; Serkîs, MuǾcem, I, 284-285; Franz Taeschner, “Der Bericht des arabischen Geographen Ibn al-Wardi über Konstantinopel”, Beiträge zur historischen Geographie Kultur-geographie, Ethnographie, und Kartographie, vornehmlich des Orients. Festschrift für Oberhummer (ed. Hans von Mÿik), Wien 1929, s. 84-91; M. Amari, Storia dei Musulmani di Sicilia (ed. C. A. Nallino), Catania 1933-39, I, 60; Brockelmann, GAL, II, 162, 163; Suppl., II, 161-163; Cevdet Türkay, İstanbul Kütübhanelerinde Osmanlı’lar Devrine Aid Türkçe-Arabca-Farsça Yazma ve Basma Coğrafya Eserleri Bibliyoğrafyası, İstanbul 1958, s. 7, 9, 21, 28, 32, 37, 42, 44, 49, 50, 52, 53, 59, 76, 77 (Arapça yazma), s. 19, 27, 29, 30, 43, 93 (Türkçe yazma); Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VIII, 3; Sarton, Introduction, III, 962-963; I. Krachkovsky, Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1965, II, 490-504; M. Ullmann, Die Natur und Geheimwis-senschaften im Islam, Leiden 1972, s. 42; G. Ferrand, Relations de voyages et textes géographiques arabes, persans et turks relatifs à l’extrêmeorient du VIIIe au XVIIIe siècles, Frankfurt 1986, s. 408-425; Moh. Ben Cheneb, “İbnülverdî”, İA, V/2, s. 871; a.mlf., “Ibn al-Wardī”, EI² (İng.), III, 966; İnâyetullah Rızâ, “İbn Verdî”, DMBİ, V, 80-82.
Mustafa L. Bilge