İBNÜ’l-MÜNZİR el-BAYTÂR
(ابن المنذر البيطار)
Ebû Bekr b. Bedriddîn el-Münzir el-Baytâr (ö. 741/1340)
Kâmilü’ś-śınâǾateyn adlı eseriyle tanınan müellif.
Mısır Memlük sultanlarından el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun’un mîrâhuru ve başbaytarıdır (sâhibü’l-hayl). Hayatı hakkında bilgi bulunmamakta, sadece 709’da (1309) doğup 741’de (1340) öldüğü ve babası Bedreddin’in de bir baytar olduğu bilinmektedir (Sarton, III/1, s. 828).
Kâmilü’ś-śınâǾateyn fi’l-bayŧara ve’z-zerŧaķa (Kâşifü hemmi’l-veyl fî maǾrifeti emrâżi’l-ħayl), el-Melikü’n-Nâsır Muhammed adına yazıldığı için Kitâbü’n-Nâśırî diye meşhur olmuştur. İbnü’l-Münzir’in bu kitabı daha önceki eserlerden derlediği, bunu yaparken de büyük ölçüde III (IX) veya IV. (X.) yüzyılda yaşamış İbn Ahî Hizâm (İbn Ebû Hazzâm [?]) adlı bir şahsın Kâmilü’ś-śınâǾateyn (el-bayŧara ve’z-zerŧaķa) adlı çalışmasından faydalandığı ve eserin ikinci adının zaman içerisinde müstensihler tarafından verildiği ileri sürülmektedir (EI² [İng.], III, 890). O döneme kadar atlar hakkında yazılmış en düzenli ve en geniş kapsamlı eser olan kitap, daha sonra bu konuda Avrupa’da kaleme alınan benzerlerine de kaynaklık etmiştir. Yazar faydalandığı ilim adamlarının adlarını verirken Hermes, Hipokrat, Aristo ve Câlînûs’u bu ilmin mütekaddimîninden İbn Ahî Hizâm ile çağdaşı Ya‘kūb b. İshak el-Kindî’yi de müteahhirîninden gösterir.
Kâmilü’ś-śınâǾateyn çeşitli alt başlıklar taşıyan on bölümden (makale) meydana gelmiştir. Cihadla ilgili âyetler, atlar hakkındaki hadisler ve Arap şiirinden bazı örneklerle başlayan eser ardından atların bedenî yapıları, huyları, soyları gibi tanıtıcı bilgilere ve at hastalıkları ile bunların tedavilerine geçer. Verdiği bilgiler arasında Mısır, Bizans, Hindistan, Avrupa ve Mağrib başta olmak üzere çeşitli bölgelerde atlara vurulan damgaların motifleri birer tarihî belge niteliğindedir (görüntü için bk. DİA, V, 280). İnek, koyun gibi diğer evcil hayvanlardan da söz eden kitapta at hastalıkları açıklanırken belirtileri, sebepleri, tedavi yolları ve korunma usulleri ele alınır, hastalıklarla hava durumu ve mevsimler arasındaki ilişkiye
dikkat çekilir. Eser ayrıca çevre eğitimine ve çevrenin hastalığın yayılmasındaki tesirine işaret etmesi, koruyucu hekimliğin esaslarını açıklaması ve gerekli at gıdalarını hazırlama hususunda tariflerde bulunması bakımlarından dönemindeki Batılı ilim adamlarını çok aşmıştır. Hayvanların zehirlenmesi konusunu da işleyen müellif zehirlenme sebeplerini, tedavi ve koruma yollarını gösterir. Müellifin 722’de (1322) kendi hattıyla Sultan Muhammed b. Kalavun’un kütüphanesi için yazdığı 151 varaklık nüsha Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndedir (III. Ahmed, nr. 1956; Türkiye ve dünya kütüphanelerindeki diğer nüshalar için bk. Kâşifü hemmi’l-veyl, neşredenin girişi, s. 17-19; Kâmilü’ś-śınâǾateyn, neşredenin girişi, I, 65-67).
Kitabın at hastalıklarının tedavisiyle ilgili altı, yedi, sekiz ve dokuzuncu bölümleri, 1090 (1679) yılında Muhammed b. Çerkez tarafından Baytarnâme adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3575). A. Perron, eseri diğer bazı kitaplardan yaptığı alıntılarla birlikte Fransızca’ya çevirip geniş bir mukaddime ile birlikte üç cilt halinde yayımlamıştır (Le Nâcéri: La perfection des deux arts ou traité complet d’hippologie et d’hippiatrie arabes, Paris 1852-1860). Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall, “Das Pferd bei den Arabern” başlıklı çalışmasında (Denkschriften der Kaiserliche Akademie der Wissenschaften zu Wien, VI [1855-1856]) Perron’un mukaddimesini tenkit etmiş, Reinhard Froehner de tercüme açısından Arapça’sının yetersizliğini ve meslek bilgisinin eksikliğini (“Das Nacerische Buch”, Archiv für Tierheilkunde, sy. 60 [1929], s. 362-375; Die Tierheilkunde des Abu Bekr İbn Bedr, Leipzig 1931; ISIS, sy. 20, s. 523) ağır bir dille eleştirmiştir. Abdurrahman ed-Dekkāk, kitabın ilk dört makalesini Fransızca tercümeleriyle birlikte (bk. bibl.), Abdurrahman İbrîk de eserin tamamını iki cilt halinde (bk. bibl.) yayımlamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Münzir el-Baytâr, Kâşifü hemmi’l-veyl fî maǾrifeti emrâżi’l-ħayl ev Kâmilü’ś-śınâǾateyni’l-bayŧara ve’z-zerŧaķa el-maǾrûf bi’n-Nâśırî: (Kâshif hamm al-wayl fî ma‘rifat amrâđ al-khayl). Le decouvreur de l’importance des maux relativement à la connaissance des maladies des chevaux ou la perfection des deux arts traité complet d’hippologie et d’hippiatrie connu sous le nom “Al-Nâsîrî” (nşr. Abdurrahman ed-Dekkāk), Paris 1411/1991, neşredenin girişi, s. 9-23; a.e.: Kâmilü’ś-śınâǾateyn fi’l-bayŧara ve’z-zerŧaķa el-maǾrûf bi’n-Nâśırî (nşr. Abdurrahman İbrîk), Halep 1413/1993, neşredenin girişi, I, 3-67; Keşfü’ž-žunûn, II, 1368, 1380; Brockelmann, GAL, II, 170; Suppl., II, 169; Nihal Erk, İslâm Medeniyeti Çağında Veteriner Tabâbette Gelişmeler ve Naserî, Ankara 1959; a.mlf., Veterinerlik Tarihi, Ankara 1978, s. 83, 89; Sarton, Introduction, III/1, s. 828-830; J. Ruska - [F. Viré], “Ibn al-Munғћir”, EI² (İng.), III, 890-891; Kasım Kırbıyık, “Baytarlık”, DİA, V, 279-280; Ebü’l-Hasan Diyânet, “İbn Münźir”, DMBİ, IV, 701.
Hilal Görgün