İBNÜ’l-İMÂM
(ابن الإمام)
Ebü’l-Feth Takıyyüddîn Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Hümâm el-Mısrî (ö. 745/1344)
Kıraat ve hadis âlimi.
682’de (1283) Kahire’de dünyaya geldi (İbnü’l-Cezerî, II, 245). Bazı kaynaklarda doğum yılı 677 (1278) ve 688 (1289) olarak verilmekteyse de onunla ilgili bilgileri oğlu Muhibbüddin İbrâhim’den alan İbnü’l-Cezerî’nin kaydettiği tarih doğru olmalıdır. Aslen Askalanlı olup çok sayıda âlim yetiştiren bir aileye mensuptur. Büyük dedesi Hümâm muhaddis ve fakihti. Dedesi Nûreddin Ali ve babası Tâceddin Muhammed’in, Fâtımîler’in veziri el-Melikü’s-Sâlih tarafından Kahire’de yaptırılan Sâlih Camii’nin imam ve hatibi olmaları sebebiyle İbnü’l-İmâm diye tanındı. İlk bilgileri aile içinde aldı. Babasının görevli olduğu Sâlih Camii’nin âdeta âlimlerin ziyaretgâhı olması onun yetişmesinde önemli rol oynadı. Bu âlimlerden birçok hadis kitabını ve Ahmed b. İshak el-Eberkūhî’den Sîretü İbn Hişâm’ı okudu. Ezher müderrisi ve kıraat âlimi Ali b. Yûsuf eş-Şattanûfî’den kıraat okudu. Hadis âlimi Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî’den hadis dinledi ve icâzet aldı. Ali İbnü’s-Savvâf’tan da hadis dinlemiş olan İbnü’l-İmâm, Şihâb el-Muhsinî’den fıkıh öğrendi.
Şâfiî fakihi, kıraat ve hadis âlimi olarak Kahire’nin önde gelen şahsiyetleri arasında yer alan İbnü’l-İmâm babasının vefatından (713/1313) sonra Sâlih Camii’nde imamlık yapmaya başladı ve hayatının sonuna kadar bu görevde kaldı. Zehebî, İbnü’l-İmâm’ın sika ve müttaki bir âlim olduğunu söylerken (Muħtaśaru Silâĥi’l-müǿmin, vr. 3a) İbnü’l-Cezerî onun kıraat okuttuğuna dair bilgisi olmadığını belirtmektedir. İbnü’l-İmâm 15 Rebîülevvel 745’te (27 Temmuz 1344) Kahire’de vefat etti ve Karâfe Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Eserleri. 1. Silâĥu’l-müǿmin. Müellif bu eserini Kütüb-i Sitte ile İmam Mâlik’in el-Muvaŧŧâǿ, Hâkim’in el-Müstedrek Ǿale’ś-Śaĥîĥayn, Ebû Avâne’nin el-Müsnedü’l-müstaħrec Ǿalâ Śaĥîĥi Müslim, İbn Hibbân’ın Śaĥîĥ, İbn Ebû Şeybe’nin el-Muśannef ve Beyhakī’nin es-Sünenü’l-kübrâ adlı eserlerinden dua
ve zikir konusunda seçtiği hadisleri yirmi bir bab üzere düzenleyerek meydana getirmiştir. Eser, Muhyiddin Dîb Mestû tarafından tahkik edilerek Silâĥu’l-müǿmin fi’d-duǾâǿ ve’ź-źikr adıyla yayımlanmıştır (Dımaşk 1414/1993). Silâĥu’l-müǿmin üzerinde müellifin çağdaşı olan âlimler ihtisar çalışmaları yapmış, İbn Hacer, eserin Zehebî tarafından 730’lu (1330) yıllarda yazılmış muhtasarını gördüğünü bildirmiştir. Ancak Zehebî’nin, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (III. Ahmed, nr. 572) Muħtaśaru Silâĥi’l-müǿmin adıyla kayıtlı bulunan eserinin dîbâcesinde müellif hakkında kullandığı ifadeden kitabı onun vefatından sonra özetlediği anlaşılmaktadır. Eserin ilk dokuz babını ve İbnü’l-İmâm’ın hadisler üzerindeki sözlerini terkederek yalnız Hz. Peygamber’in zikir ve dualarını seçen Zehebî, asıl eserin onuncu babından sonrasını on iki bab halinde özetlemiştir. Eserin ayrıca Kemâleddin Ahmed b. Ömer en-Neşâî (ö. 757/1356) ve Şehâbeddin Ahmed b. Ali el-Uryânî (ö. 778/1376) tarafından yapılan muhtasarlarından söz edilmiştir (Sübkî, IX, 19; İbn Hacer, I, 219-220, 224-225; IV, 203). İbn Hilâl el-Makdisî de Nevevî’nin el-Eźkâr’ı ile Silâĥu’l-müǿmin’den yaptığı seçmeleri el-Miśbâĥ fi’l-cemǾ beyne’l-Eźkâr ve’s-Silâĥ adıyla bir araya getirmiştir (Brockelmann, GAL, II, 162). 2. ǾAlemü’l-ihtidâ fi’l-vaķf ve’l-ibtidâǿ. Kur’an’daki durma ve başlama yerlerini konu alan bir eserdir. Devrin sultanı el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun tarafından Ebû Hayyân el-Endelüsî’ye incelettirilerek sahasında yapılmış en güzel çalışma olduğu tesbit edilen eserin bir nüshası Kütahya’da Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 22, vr. 10a-20a). Müellifin ayrıca Müteşâbihü’l-Ķurǿân adlı bir eseri kaynaklarda zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-İmâm, Silâĥu’l-müǿmin (nşr. Muhyiddin Dîb Mestû), Beyrut 1414/1993, neşredenin girişi, s. 5-13; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXII, 361-362; a.mlf., Muħtaśaru Silâĥi’l-müǿmin, TSMK, III. Ahmed, nr. 572, vr. 3a; Sübkî, Ŧabaķāt (Tanâhî), IX, 19; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, II, 146; İbn Râfi‘, el-Vefeyât (nşr. Sâlih Mehdî Abbas - Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), Beyrut 1402/1982, I, 486-487; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, II, 245; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 219-220, 224-225; IV, 203, 323-324; İbn Kādî Şühbe, Târîħ (nşr. Adnân Dervîş), Dımaşk 1977, II, 438; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, X, 146; Keşfü’ž-žunûn, II, 994; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VI, 144; Brockelmann, GAL, II, 105, 162; Suppl., II, 102; Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, eź-Źehebî ve menhecühû fî kitâbeti Târîħi’l-İslâm, Kahire 1976, s. 243.
Mehmet Ali Sarı