İBNÜ’l-HATÎB, Lisânüddin
(لسان الدين ابن الخطيب)
Ebû Abdillâh Zü’l-vizâreteyn Lisânüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Saîd es-Selmânî el-Endelüsî (ö. 776/1374-75)
Nasrî veziri, tarihçi ve edip.
25 Receb 713’te (15 Kasım 1313) Levşe’de (Loja) doğdu. Endülüs’ün fethinden sonra Suriye’den Endülüs’e göç eden Yemen asıllı soylu bir aileye mensuptur. Kurtuba’ya (Cordoba), ardından Tuleytula’ya (Toledo) yerleşen ataları, hıristiyan saldırıları şehri tehdit etmeye başlayınca Levşe’ye göç etmek zorunda kaldı. Benü’l-Vezîr diye tanınan aile, İbnü’l-Hatîb’in büyük dedelerinden Saîd’in hatiplik görevinden dolayı Beni’l-Hatîb olarak anılmaya başlandı. Nasrî Sultanı Ebü’l-Haccâc I. Yûsuf’un veziri Ebü’l-Hasan Ali İbnü’l-Ceyyâb’ın hizmetinde Dîvân-ı İnşâ’da çalışan babası Abdullah devrin önde gelen âlimlerindendi.
İbnü’l-Hatîb, babasının görevi sebebiyle bulunduğu Gırnata’da (Granada) Ebû Abdullah Muhammed İbnü’l-Fahhâr, Ebü’l-Kāsım İbn Cüzey, Muhammed b. Muhammed el-Makkarî, Vezir İbnü’l-Ceyyâb ve Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Hüzeyl gibi âlimlerin derslerine devam etti. Babasıyla ağabeyinin Tarif Seferi’nde (741/1340) ölmelerinden sonra İbnü’l-Ceyyâb’ın sır kâtibi oldu. İbnü’l-Ceyyâb 749’da (1349) veba salgınında ölünce vezirlik, Dîvân-ı İnşâ reisliği ve sır kâtipliği görevlerini uhdesine aldı. İbnü’l-Hatîb, 755’te (1354) Sultan Ebü’l-Haccâc I. Yûsuf’un öldürülmesinden sonra tahta çıkan oğlu Ganî-Billâh V. Muhammed döneminde de görevinde kalmayı başardı. Aynı yıl Kastilya Krallığı’na karşı iş birliği imkânları aramak üzere Merînî Sultanı Ebû İnân el-Merînî’ye elçi olarak gönderildi. 760’ta (1359) Ebü’l-Velîd II. İsmâil yönetimi ele geçirdi. Devrik sultan Ganî-Billâh da Vâdîâş’a (Guadix) kaçmak zorunda kaldı. Bu sırada İbnü’l-Hatîb hapsedildi ve mallarına el konuldu. Ancak bir süre sonra Merînî Sultanı Ebû Sâlim İbrâhim’in kâtibi İbn Merzûk el-Hatîb’in müdahalesiyle hapisten kurtuldu ve Ganî-Billâh ile birlikte Fas’a sığındı. Burada İbn Haldûn ile dostluk kuran İbnü’l-Hatîb, Selâ (Salé) şehrinde kaldığı iki yıl boyunca eser yazmakla meşgul oldu. Ganî-Billâh tahtını tekrar ele geçirdiğinde (20 Cemâziyelâhir 763 / 16 Nisan 1362) İbnü’l-Hatîb de Gırnata sarayındaki görevine döndü. Bir ara şeyhülguzât Osman b. Ebû Yahyâ ile mücadele etmek zorunda kaldıysa da onu bertaraf etmeyi başardı.
İbnü’l-Hatîb’in nüfuzunun artması hem sultanın hem de öğrencisi ve yardımcısı İbn Zümrek’in ve arkadaşı Kādılcemâa (Kādılkudât) Ebü’l-Hasan Ali en-Nübâhî’nin kendisine düşman olmalarına yol açtı. Sultan Ganî-Billâh’ın gazabına uğramaktan korkan İbnü’l-Hatîb, Tilimsân’a giderek Merînî Sultanı Ebû Fâris I. Abdülazîz’e sığındı (773/1371). Bu olayın ardından Vezir İbn Zümrek ve Kadı Nübâhî kitaplarındaki bazı ifadeler yüzünden onu zındıklıkla suçlayarak katline fetva verdiler. Bu hüküm Ganî-Billâh tarafından da onaylandı ve İbnü’l-Hatîb’in iadesi istendi. Ancak Merînî Devleti onu bir süre daha korumaya devam etti. Bu durum iki ülke arasındaki ilişkilerin bozulmasına sebep oldu. 776’da (1374) Ganî-Billâh’ın isteği ve Merînî sarayının nüfuzlu siması Süleyman b. Dâvûd’un tahriki sonucu Merînî Sultanı Ebü’l-Abbas I. Ahmed’in emriyle tutuklanan İbnü’l-Hatîb, İbn Zümrek’in de aralarında bulunduğu mahkeme heyeti tarafından hapsedildi. Bir müddet sonra da İbn Zümrek ve Süleyman b. Dâvûd’un adamları tarafından öldürülerek Fas’ta Bâbülmahrûk yakınlarında defnedildi.
İbnü’l-Hatîb’in vezirliği sırasında çeşitli devlet adamlarına yazdığı resmî mektuplarla dostlarına yazdığı özel mektupları tarihî ve edebî açıdan değerlidir. Resmî belgeleri kullanma imkânı da bulan müellifin tarihe dair eserlerinin en büyük özelliği Endülüs halkının yaşayışını, kültür ve âdetlerini de anlatmasıdır. Ahmed b. Muhammed el-Makkarî Nefĥu’ŧ-ŧîb adlı eserinde İbnü’l-Hatîb’e ve özellikle hocalarına geniş yer ayırmış, eserlerinin büyük kısmını iktibas etmiştir (V, 7-605; ayrıca bk. İndeks). İbn Haldûn da eserlerinde ondan övgüyle söz etmiştir.
Eserleri. 1. el-İĥâŧa fî aħbâri (târîħi) Ġırnâŧa. Gırnata’nın tarih, coğrafya ve topografyasına dair bilgileri ve şehirle herhangi bir bağlantısı olan önemli şahsiyetlerin biyografilerini içeren bir eserdir. Kitapta biyografileri yer alan kişilerin eserlerinden örnekler verilmiştir. Müellif, 761-769 (1359-1368) yılları arasında yazdığı eserin sonuna kendi hayat hikâyesini de eklemiştir (IV, 438-640). İbnü’l-Hatîb el-İĥâŧa’yı yazarken İbnü’l-Kūtıyye, Feth b. Hâkān el-Kaysî, İbn Sâhibüssalât, İbn Hayyân, İbn Bessâm eş-Şenterînî, İbn Asker el-Gassânî, İbn İzârî el-Merrâküşî, İbnü’l-Ebbâr ve İbn Beşküvâl’in kitaplarını kaynak olarak kullanmıştır. Ebû Yahyâ İbn Âsım el-İĥâŧa’ya zeyil mahiyetinde er-Ravżü’l-erîz adıyla bir eser kaleme almıştır. İlk defa iki cilt olarak basılan el-İĥâŧa’yı (Kahire 1319) daha sonra Muhammed Abdullah İnân dört cilt halinde yayımlamış (Kahire 1955-1977), eserin önceki baskılarda yer almayan bazı bölümleri Abdüsselâm Şekkūr tarafından neşredilmiştir (Tıtvân 1988). 2. Nüfâżatü’l-cirâb fî Ǿulâleti’l-iġtirâb. İbnü’l-Hatîb’in 761-763 (1360-1362) yıllarında sürgün olarak kaldığı Selâ şehriyle ilgili anılarını ihtiva eden eser, Fas ve Merînîler tarihi açısından önemli olup kitapta müellifin bazı devlet adamlarına ve dostlarına yazdığı mektuplara da yer vermiştir. Üç bölümden meydana gelen eserin ancak iki bölümü günümüze ulaşmış, ikinci bölümü Ahmed Muhtâr el-Abbâdî ve Abdülazîz el-Ehvânî (Kahire 1968; Dârülbeyzâ 1985), üçüncü bölümü de Sa‘diyye Fâgıyye (Dârülbeyzâ 1989) yayımlamıştır. Kitabın bazı kısımları Don Emilio García Gómez tarafından Foco de antigua luz sobre la Alhambra: desde un texto de Ibn al-Jatib en 1362 adıyla İspanyolca’ya çevrilmiştir (Madrid 1988). 3. AǾmâlü’l-aǾlâm fîmen bûyiǾa ķable’l-iĥtilâm min mülûki İslâm. İbnü’l-Hatîb bu eseri, İslâm dünyasında çocuk yaşta hükümdar
ilân edilen kişileri tanıtmak ve küçük yaşta hükümdar olmanın dinen meşrû olduğunu kanıtlamak amacıyla yazmaya başlamışsa da bu çerçeveyi aşarak Nasrî Sultanı Ganî-Billâh Muhammed’e kadar gelen İslâm tarihini ele almıştır. Kitap, İbnü’l-Hatîb’in Fas’taki hâmisi Merînî Sultanı Ebû Fâris I. Abdülazîz’in ölümünden sonra tahta çıkan küçük yaştaki oğlu Ebû Zeyyân Muhammed Saîd ve veziri Ebû Bekir b. Gāzî adına yazılmıştır. Üç bölümden oluşan eserin orijinal bilgiler ihtiva eden Endülüs tarihiyle ilgili bölümünü Evarista Lévi-Provençal Târîħu İsbâniyyeti’l-İslâmiyye adıyla neşretmiştir (Rabat 1934; Beyrut 1956). Bu kısım ayrıca Wilhelm Hoenerbach tarafından bazı ilâvelerle yayımlanmış ve Almanca’ya çevrilmiştir (Zürih-Stuttgart 1970). Eserin Mağrib tarihine dair bölümünü Târîħu’l-Maġribi’l-ǾArabî fî Ǿaśri’l-vasîŧ adıyla Ahmed Muhtâr el-Abbâdî ve Muhammed İbrâhim el-Kettânî (Dârülbeyzâ 1964), Kuzey Afrika ve Sicilya ile ilgili bölümünü kısmen Hasan Hüsnî Abdülvehhâb (Centenario M. Amari, Palermo 1910, II, 427-482) neşretmiş, Hasan Hüsnî Abdülvehhâb’ın yayımladığı metin Rafaella Castrillo tarafından İspanyolca’ya tercüme edilmiştir (Ibn al-Jatib Kitab AǾmal al-aǾlam-Historia medieval islámica del Norte de África y Sicilia, Madrid 1983). 4. el-Lemĥatü’l-bedriyye fi’d-devleti’n-Naśriyye. Kuruluşundan başlayıp 765 (1364) yılına kadar Nasrîler’in tarihinden bahseden eser Muhibbüddin el-Hatîb tarafından özet olarak yayımlanmış (Kahire 1347/1928), daha sonra tekrar neşredilmiştir (Beyrut 1978, 1980). 5. Raķmü’l-ĥulel fî nažmi’d-düvel. 765’te (1364) tamamlanan eser, Nasrîler ve Merînîler dönemine kadar gelen manzum bir İslâm tarihidir (Tunus 1316/1898-99). Müellif daha sonra kitabına bir şerh yazmış, bu şerhi Adnân Derviş yayımlamıştır (Şerĥu Raķmi’l-ĥulel fî nažmi’d-düvel, Dımaşk 1990). 6. el-Ketîbetü’l-kâmine fîmen laķıynâhü bi’l-Endelüs min şuǾarâǿi’l-miǿeti’ŝ-ŝâmine. İbnü’l-Hatîb bu eserinde çağdaşı olan mutasavvıf, kurrâ, fakih, kadı ve devlet adamlarının özelliklerini anlatmış, tamamlanmamış olan bu eseri İhsan Abbas neşretmiştir (Beyrut 1963, 1983). 7. Reyĥânetü’l-küttâb ve nücǾatü’l-müntâb. Müellifin bazı risâlelerini ve yazdığı resmî evrakı ihtiva etmektedir. Risâlelerin bir kısmı müellifin diğer eserlerinde de yer almakta olup bunların çoğu Makkarî tarafından Nefĥu’ŧ-ŧîb’da iktibas edilmiştir. Muhammed Abdullah İnân’ın yayımladığı eserdeki (I-II, Kahire 1980-1981) bazı risâleleri Mariano Gaspar Remiro İspanyolca tercümesiyle birlikte neşretmiştir (Correspondencia Diplomática entre Granada y Fez [siglo XIV], Granada 1916). Reyĥânetü’l-küttâb’da yer alan MiǾyârü’l-iħtiyâr, Müfâħaretü Mâleķa ve Selâ, Ħaŧratü’ŧ-ŧayf adlı risâleler Ahmed Muhtâr el-Abbâdî tarafından Müşâhedâtü Lisâniddîn İbni’l-Ħaŧîb adlı eserin içinde (İskenderiye 1958, 1983), el-İşâre ilâ edebi’l-vizâre, et-Tâcü’l-muĥallâ ve Kitâbü’z-Zevâcir, Muhammed Kemâl Şebâne tarafından müstakil olarak da yayımlanmıştır (aş. bk.). 8. MiǾyârü’l-iħtiyâr fî źikri’l-meǾâhid ve’d-diyâr. Gırnata, Levşe, Vâdîâş, Veşka (Huesca), Mâleka, Runde (Ronda), Meriye gibi Endülüs şehirleriyle Sebte, Tanca, Selâ, Miknâs ve Fas gibi Mağrib şehirlerinin tarih ve coğrafyasıyla demografik yapıları ve içtimaî-iktisadî durumlarından bahseden eser iki bölümden oluşmaktadır (Fas 1325). Birinci bölümü Francisco Javier Simonet (Descripción del Reino de Granada, Madrid 1860; Frankfurt 1993), ikinci bölümü de Marcus Joseph Müller (Beiträge zur Geschichte des Westlischen Araber, München 1866, s. 45-100) neşretmiştir. Kitap ayrıca Muhammed Kemâl Şebâne tarafından İspanyolca tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (Fas 1397/1977). 9. Müfâĥaretü (Müfâđaletü beyne) Mâleķa ve Selâ. Marcus J. Müller tarafından neşredilen eseri (Beiträge zur Geschichte des Westlischen Araber, München 1866, s. 1-13) Don Emilio García Gómez İspanyolca’ya çevirmiştir (“El Parangon entre y Salé”, al-Andalus, II [Madrid 1934], s. 183-196). 10. Ħaŧratü’ŧ-ŧayf fî riĥleti’ş-şitâǿ ve’ś-śayf. İbnü’l-Hatîb, 755 (1354) yılında yazdığı bu risâlede Sultan Ebü’l-Haccâc I. Yûsuf’un maiyetinde Gırnata’nın güney bölgelerine yaptığı yolculuğu anlatmış, uğradığı yerler hakkında bilgi vermiştir (nşr. Marcus J. Müller, Beiträge zur Geschichte des Westlischen Araber, München 1866, s. 14-41). 11. el-İşâre ilâ edebi’l-vizâre (nşr. Abdülkādir Zemâme, MMLADm., XLVII [1972], s. 70-91; nşr. Muhammed Kemâl Şebâne, el-Baĥŝü’l-Ǿilmî, XXVI [Rabat 1976], s. 93-110). 12. et-Tâcü’l-muĥallâ fî müsâceleti’l-ķıdĥi’l-muǾallâ. VIII. (XIV.) yüzyılda Gırnata’da yaşayan meşhur şahsiyetlerin biyografilerini ihtiva eden eserin bazı kısımları Madrid Escurial Library (nr. 554 [mecmua]) ve Rabat el-Hizânetü’l-âmme’de (nr. 1102) kayıtlıdır. Kitabın “Evşâfü’n-nâs fi’t-tevârîħ ve’ş-şılât” adını taşıyan baş tarafı Reyĥânetü’l-küttâb’a da alınmış (II, 361-410), ayrıca Muhammed Kemâl Şebâne tarafından yayımlanmıştır (Muhammediye 1397/1977). 13. el-İklîlü’z-zâhir fî men fađđale (faśśale) Ǿinde nažmi’t-tâc mine’l-cevâhir. et-Tâcü’l-muĥallâ’nın tekmilesi niteliğinde olup bir kısmı Madrid Escurial Library’de bulunmaktadır (nr. 554 [mecmua]). Baş tarafı Reyħânetü’l-küttâb’a da dercedilmiştir (Kahire 1981, II, 411-429). 14. Kitâbü’z-Zevâcir ve’l-Ǿižât. Reyĥânetü’l-küttâb’ın son kısmını oluşturan risâle (II, 430-451) M. Kemâl Şebâne tarafından Evśâfü’n-nâs ile birlikte neşredilmiştir (Muhammediye 1397/1977). 15. Künâsetü’d-dükkân baǾde intiķāli’s-sükkân. İbnü’l-Hatîb’in Selâ şehrinde sürgünde iken yazdığı, Sultan Ebü’l-Haccâc I. Yûsuf’un Ebû İnân el-Merînî’ye gönderdiği mektuplardan oluşan eser Gırnata - Mağrib ilişkilerini aydınlatan bir belge niteliği taşımaktadır (nşr. Muhammed Kemâl Şebâne, Kahire 1968). 16. ǾAmelü (AǾmâlü) men ŧabbe li-men ĥabbe. Merînî Sultanı Ebû Sâlim İbrâhim için yazılan eserde çeşitli hastalıkların sebepleri, teşhis ve tedavileriyle diyet hakkında bilgi verilmiştir. Eser Maria Concepcion Vazquez de Benito tarafından neşredilmiş (Salamanca 1972) ve kısmen İspanyolca’ya çevrilmiştir (“Un tratado oftalmólogico de Ibn al-Jatib”, Boletin de la Asociacion de Espanola de Orientalistas, XVI [Madrid 1980], s. 209-220). 17. el-Vüśûl li-ĥıfži’ś-śıĥĥa fi’l-fuśûl. Muhammed el-Arabî el-Hattabî’nin kısmen neşrettiği risâleyi (el-ǾAķademiyye, II [Muhammediye 1985], s. 122-158; eŧ-Ŧıb ve’l-eŧıbbâǿ fi’l-Endelüsi’l-İslâmiyye, Beyrut 1988, II, 191-238) İspanyolca tercümesiyle birlikte Maria C. Vázquez de Benito yayımlamıştır (Salamanca 1984). Eserin sonunda yer alan tıp terimlerine dair bölümü Abdülalâ el-Vedgirî Müfredâtü İbni’l-Ħaŧîb adıyla ayrıca neşretmiştir (Dârülbeyzâ 1988). 18. MuķniǾatü’s-sâǿil Ǿani’l-marażi’l-ĥâǿil. 749 (1349) yılındaki veba salgınından bahseden eser Almanca tercümesiyle birlikte Marcus J. Müller tarafından yayımlanmıştır (Sitzungberichte Bayerischen Akademie des Wissenschaften, München 1863, II, 1-34). 19. el-Manžûme (Urcûze) fi’ŧ-ŧıb. Nüshaları Leiden Universiteitsbibliothek (nr. 1366) ve Clevaland Army Medical Library’de (nr. A 85, I) mevcuttur. 20. eś-Śayyib ve’l-cehâm ve’l-mâżî ve’l-kehâm. İbnü’l-Hatîb’in divanıdır (nşr. Muhammed eş-Şerîf Kāhir, Cezayir 1973; nşr. Muhammed Miftâh, I-II,
Dârülbeyzâ 1409/1989). 21. Kitâbü’s-Siĥr ve’ş-şiǾr. Kasideler antolojisi olup Manuel Continente Ferrer tarafından İspanyolca çevirisiyle birlikte yayımlanmıştır (El libro de la magia y de la poesia [Kitab al-Sihr wa-l-šǾir], Madrid 1981). 22. Ceyşü’t-tevşîĥ. Endülüslü şairlerin müveşşahlarından oluşan bir antoloji olup bir bölümü Hilâl Nâcî ve Muhammed Mâzûr tarafından neşredilmiştir (Tunus 1967). Fiştâlî bu esere Mededü’l-Ceyş adıyla bir zeyil yazmıştır. 23. Ravżatü’t-taǾrîf bi’l-ĥubbi’ş-şerîf. İbnü’l-Hatîb tasavvufa dair bu eserini, Sultan Ganî-Billâh’ın emriyle İbn Ebû Hacele’nin Dîvânü’ś-śabâbe’sine reddiye olarak kaleme almış, kitaptaki bazı ifadeler müellifin zındıklıkla suçlanmasına sebep olmuştur (nşr. Abdülkādir Ahmed Atâ, Kahire 1968; nşr. Muhammed el-Kettânî, I-II, Dârülbeyzâ-Beyrut 1970). 24. Kitâbü Müŝle’ŧ-ŧarîķa fî źemmi’l-veŝîķa. Müellif bu risâlede, evrakın özel noterlerce (müvessiķ) para karşılığında yazılmasına ve tasdik edilmesine karşı çıkarak bu işin devlet memurları tarafından yapılması ve ücretlerinin hazineden ödenmesi gerekliliği üzerinde durmuştur. Yedi bölümden oluşan risâle Abdülhafîz Mansûr (el-Meşrıķ, LXIII/1 [Beyrut 1969], s. 47-66; ayrıca MMMA, XII [1966], s. 110-132) ve Abdülmecîd et-Türkî (Arabica [Leiden 1969], s. 156-319; Ķađâyâ ŝeķāfiyye min târîħi’l-ġarbi’l-İslâmî, Beyrut 1988, s. 251-387) tarafından yayımlanmıştır. İbnü’l-Hatîb’in kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları şunlardır: ǾÂǿidü’ś-śıla, Ŧarfetü’l-Ǿaśr fî târîħi devleti benî Naśr, Bustânü’d-düvel, İstinzâlü’l-luŧfi’l-mevcûd fî esrâri’l-vücûd (mevcûd), Risâle fî tekvîni’l-cenîn, el-Yûsufî fi’ŧ-ŧıb.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Hatîb, el-İĥâŧa (nşr. M. Abdullah İnân), Kahire 1393-98/1973-78, IV, 438-640; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 3-76; a.mlf., Müşâhedât (nşr. Ahmed Muhtâr el-Abbâdî), İskenderiye 1983, neşredenin girişi, s. 1-21; İbnü’l-Ahmer, Neŝîrü ferâǿidi’l-cümân fî nažmi fuĥûli’z-zamân (nşr. M. Rıdvân ed-Dâye), Beyrut 1967, s. 242 vd.; İbn Haldûn, et-TaǾrîf bi’bn Ħaldûn (nşr. Muhammed b. Tâvît et-Tancî), Kahire 1951, bk. İndeks; a.mlf., el-Ǿİber, VII, 332-336, 341-342; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, III, 469-474; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, V, 7-605; ayrıca bk. İndeks; a.mlf., Ezhârü’r-riyâż (nşr. Mustafa es-Sekkā v.dğr.), Kahire 1358/1939, I, 186-231; Keşfü’ž-žunûn, I, 97, 143-144, 270, 808, 911; II, 1110, 1779, 2028; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, II, 191-194; Selâvî, el-İstiķśâ, IV, tür.yer.; F. P. Boigues, Ensayo bio-bibliográfico sobre los historiadores y Geógrafos árabigo-españoles, Madrid 1898, s. 334-347; Brockelmann, GAL, II, 260-263; Suppl., II, 372-373; A. R. Nykl, Hispano-Arabic Poetry, Baltimore 1946, s. 363-366; Sarton, Introduction, III/2, s. 1762-1764; R. Arie, “Lisan al-Din al-Khatib: Quelques aspects de son oeuvre”, Atti del Terzo Congresso di Studi Arabi e Islamici, Napoli 1967, s. 69-81; M. Abdullah İnân, Lisânüddîn İbnü’l-Ħaŧîb: Ĥayâtühû ve türâŝühü’l-fikrî, Kahire 1968; M. Ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden 1970, s. 179, 246; Anwar G. Chejne, Muslim Spain, Minneapolis 1974, s. 271-273; Hasan b. Muhammed es-Sâih, MünevveǾâtü İbni’l-Ħaŧîb, Dârülbeyzâ 1398/1978; Abdülhâdî Bû Tâlib, Vezîrü Ġırnâŧa: Lisânüddîn İbnü’l-Ħaŧîb, Dârülbeyzâ 1980; Ahmed Îsâ, MuǾcemü’l-eŧıbbâǿ, Beyrut 1982, s. 395-402; Abdel Magid Turki, Théologiens et juristes de l’Espagne musulmane, Paris 1982, s. 295-331; Muhammed Kürd Ali, Künûzü’l-ecdâd, Dımaşk 1404/1984, s. 328-334; Hüseyin Mûnis, Târîħu’l-coġrâfiyye ve’l-coġrâfiyyîn fi’l-Endelüs, Kahire 1986, s. 551-595; Şevkī Dayf, el-Fen ve meźâhibüh, Kahire, ts. (Dârü’l-maârif), s. 333-337; Hasan el-Varaklî, Lisânüddîn İbnü’l-Ħaŧîb fî âŝâri’d-dârisîn, Rabat 1990; M. Abdülmün‘im Hafâcî, el-Edebü’l-Endelüsî, Beyrut 1412/1992, s. 633-654; İsâm Kasabcî, Lisânüddîn İbnü’l-Ħaŧîb: Ĥayatühû ve fikruhû ve şiǾruh, Halep 1414/1994; Ahmed Hasan Besec, Lisânüddîn İbnü’l-Ħaŧîb: ǾAśruhû, bîǿetühû, ĥayâtühû ve âŝâruh, Beyrut 1414/1994; Mustafa İbrâhim Hüseyin, “Meśâdiru Lisâniddîn b. el-Ħaŧîb fî kitâbihi el-İĥâŧa fî aħbâri Ġırnâŧa”, es-Sicillü’l-Ǿilmî li-nedveti’l-Endelüs (nşr. Abdullah b. Ali ez-Zeydân v.dğr.), Riyad 1417/1996, I, 331-377; Henri-Paul Joseph Renaud, “Deux ouvrages perdus d’Ibn al-Hatib identifiés dans manuscrits de Fés”, Texts and Studies on Islamic Medicine (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1997, IV, 71-83; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 252-255; Ahmed Muhtâr el-Abbâdî, “en-NizâǾâtü’l-iķtiśâdiyye fî ĥayâti Lisâniddîn İbni’l-Ħaŧîb”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, sy. 12, İskenderiye 1958, s. 145-153; D. M. Dunlop, “A Littleknown Work on Politics by Lisan al-Din b. al-Khatib”, Miscelanea de estudios arabes y Hebraicos, VIII/1, Granada 1959, s. 47-54; J. M. C. Ferrer, “el-‘Kitāb al-sıĥr wa-l-šır’ Je Ibn al-Jaŧīb”, al-Andalus, XXXVIII, Madrid 1973, s. 393-414; Muhammed el-Arabî el-Hattâbî, “İbnü’l-Ħaŧîb es-Selmânî ve Kitâbühü’l-Vüśûl li-ĥıfži’ś-śıĥĥa fi’l-fuśûli’t-taǾrîf ve intiķā”, el-ǾAķademiyye, II, Muhammediye 1985, s. 122-158; Ali Lağzeyevî, “Mefhûmü’ş-şiǾr ve Ǿalâķatühû bi’l-muśŧalaĥi’n-naķdî Ǿinde İbni’l-Ħaŧîb beyne’n-nažariyye ve’t-taŧbîķ”, Mecelletü Külliyyeti’l - âdâb ve’l - Ǿulûmi’l - insâniyye bi - Fâs, sy. 4, Dârülbeyzâ 1988, s. 210-233; Ahmed Abdülhalîm Atıyye, “es-Siyâse Ǿinde Lisâniddîn İbni’l-Ħaŧîb”, ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, XXVI/1-2, İslâmâbâd 1991, s. 123-142; C. F. Seybold, “İbnülhatîb”, İA, V/2, s. 857-858; J. Bosch-Vilá, “Ibn al-Қћaŧīb”, EI² (İng.), III, 835-837; M. Kemâl Şebâne, “MiǾyârü’l-iħtiyâr fî źikri’l-meǾâhid ve’d-diyâr li-Lisâniddîn İbni’l-Ħaŧîb”, Tİ, IV, 288-308; Yûsuf Rahîmlû, “İbn Ħaŧîb”, DMBİ, III, 424-429.
Câsim el-Ubûdî - Cengiz Tomar