İBNÜ’l-HAŞŞÂB

(ابن الخشّاب)

Ebû Muhammed Abdullāh b. Ahmed b. Ahmed b. Ahmed el-Haşşâb el-Bağdâdî (ö. 567/1172)

Şerh ve reddiyeleriyle tanınan dil ve edebiyat âlimi.

Muhtemelen 492’de (1099) Bağdat’ta dünyaya geldi. İbn Hallikân onun daha önce doğmuş olabileceğini söyler (Vefeyât, III, 103-104). Ahşap işiyle uğraşan büyük dedesinin lakabına izâfeten İbnü’l-Haşşâb künyesiyle tanınır. Başta nahiv ve lugat olmak üzere edebiyat, hadis, tefsir, en-sâb, ferâiz, matematik, felsefe, mantık gibi ilimlerle ilgilenen İbnü’l-Haşşâb, İbnü’l-Cevâlîkī, İbnü’ş-Şecerî, Ali b. Ebû Zeyd el-Fasîhî, Hasan b. Ali el-Muhavvelî, Ebû Bekir el-Kattân, İbnü’d-Debbâs gibi hocalardan dil ve edebiyat, Ebû Bekir el-Ensârî’den ferâiz, Ebû Bekir el-Mezrefî’den matematik, Ebü’l-Kāsım (Muhammed b. Yûsuf) es-Semerkandî’den kıraat dersleri aldı. Ebü’l-Ganâim en-Nersî, Ebü’l-Kāsım b. Husayn, Ebü’l-İz b. Kâdiş, Ali er-Rabaî, Ebû Zekeriyyâ İbn Mende, Ebû Abdullah el-Bâri‘, İbn Ebû Ya‘lâ, Ebû Gālib el-Bennâ, Hibetullah b. Husayn ve Ebû Şücâ‘ el-Bistâmî’den hadis dinledi. Nahivde zamanının en büyük âlimi olarak kabul edilen İbnü’l-Haşşâb 3 Ramazan 567 (29 Nisan 1172) tarihinde Bağdat’ta vefat etti.

Ders vererek geçimini sağlayan İbnü’l-Haşşâb nahiv, lugat ve edebiyata dair bazı önemli eserlere şerh ve reddiyeler yazmıştır. İmâdüddin el-İsfahânî, Ebû Bedr el-İskâfî, Ebü’l-Hasan Ali b. Antere b. Sâbit, Ebû Gālib İbn Meymûn, Muvaffakuddin İbn Kudâme ve Cemmâîlî gibi öğrenciler yetiştirmiş, Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî, Ebû Muhammed İbnü’l-Ahdar, Ebû Ahmed İbn Sükeyne ve diğer bazı kişiler kendisinden hadis rivayet etmişlerdir. Son derece zeki, mütevazi, hazırcevap ve şakadan hoşlanan bir kişiliğe sahip olan İbnü’l-Haşşâb’ın özel hayatında dağınık olduğu nakledilmektedir. Eserlerinin birçoğunu tamamlayamamış olmasında bu düzensiz hayatının etkisi görülür. Satranç oynamayı sevdiği, bulduğu her kitabı alıp okuduğu, ölen her âlimin kitaplarını satın aldığı, böylece çeşitli ilimlerin kaynak eserlerine vâkıf olduğu kaydedilir.

Eserleri. 1. el-Mürtecel fî şerĥi’l-Cümel. Abdülkāhir el-Cürcânî’nin nahve dair eserinin şerhidir. Müellif, mukaddimesinde eseri bir yolculuk esnasında yazdığı için ona bu adı verdiğini ifade etmektedir. Kitâbü’l-Cümel üzerine yazılan ilk şerh olan kitapta bazı konular şerhedilmeden bırakılmıştır. Müellif bu eserde çok düşkün olduğu sebep izahlarına (ta‘lîl) ağırlık vermiştir (nşr. Ali Haydar, Dımaşk 1392/1972). 2. el-İstidrâkât (el-İǾtirâżât) Ǿalâ Maķāmâti’l-Ĥarîrî. Lugat âlimi İbn Berrî, İbnü’l-Haşşâb’ın reddiyesine cevap vermek üzere el-İntiśâr li’l-Ĥarîrî (el-Lübâb fi’r-red Ǿalâ İbni’l-Ħaşşâb, eź-Źeb Ǿani’l-Ĥarîrî) adıyla bir eser kaleme almış, Abdüllatîf el-Bağdâdî de bu iki reddiyeyi uzlaştırmak üzere el-İn(ti)śâf beyne İbn Berrî ve İbni’l-Ħaşşâb fî kelâmihimâ Ǿale’l-Maķāmât adlı eserini yazmıştır. İbnü’l-Haşşâb ve İbn Berrî’nin reddiyeleri birleştirilerek İstidrâkâtü (iǾtirâżâtü) İbni’l-Ħaşşâb Ǿalâ Maķāmâti’l-Ĥarîrî ve İntiśâru İbn Berrî adıyla birkaç defa basılmış (Mustafa Muhammed’in tashihiyle el-Maķāmât ekinde, Kahire 1326; Kahire 1343; İstanbul 1328; el-Maķāmât’ın zeyli olarak Kahire 1329) ve Şerĥu Maķāmâti Ĥarîrî içinde de yayımlanmıştır (Beyrut 1388/1968). 3. LümǾa fi’l-kelâm Ǿalâ lafžati “âmîn” el-müstaǾmele fi’d-duǾâǿi ve ĥükmihâ fi’l-ǾArabiyye. “Âmin” kelimesinin anlamı, iştikakı ve i‘rabına dairdir (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1393, vr. 46-50). 4. Mesâǿil fi’n-naĥv. Vav çeşitleri, “leyse” meselesi, fıkıh ve nahvi ilgilendiren bir mesele ile bazı beyitlerin şerhi gibi konuları içerir (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1393, vr. 64-68). 5. Ķaśîde fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1458, vr. 190-193). 6. el-Ķaśîdetü’l-bedîǾiyyetü’l-câmiǾa li-şetâti’l-feżâǿil ve’r-rumûzi’l-Ǿilmiyye. Kemâleddin İbnü’l-Enbârî’ye ithaf edilen didaktik kaside kompozisyon usulü, belâgat, nahiv, garîb lugatlar, aruz, kafiye, Kur’an, fıkıh, siyer ve ahbâra dairdir (DMBİ, III, 422). 7. Tevârîħu mîlâdi’l-eǿimme ve vefeyâtihim (Tevârîħu mevâlîd ve vefeyâti ehli’l-beyt) (a.g.e., a.y.). 8. Fi’s-Siyer ve aħbâri’l-evâǿil (Brockelmann, GAL Suppl., I, 494).

İbnü’l-Haşşâb’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Şerĥu’l-LümaǾ (İbn Cinnî’nin nahve dair eserinin şerhidir); Şerĥu Muķaddimeti İbn Hübeyre (nahiv âlimi Vezir Ebü’l-Muzaffer İbn Hübeyre’nin nahve dair el-Muķteśıd adlı muhtasarının dört cilt hacmindeki şerhidir); er-Red Ǿalâ Şerĥi’l-Cümel (Zeccâcî’nin el-Cümelü’l-kübrâ’sının İbn Bâbeşâz şerhine reddiye olup Hâdiyetü’l-hâdiye adıyla da anılır); Ĥâşiye Ǿalâ Dürreti’l-ġavvâś fî evhâmi’l-ħavâś (Harîrî’nin eserine hâşiyedir); er-Red Ǿalâ Tehźîbi Iślâĥi’l-manŧıķ (İbnü’s-Sikkît’in lugata dair eserine Hatîb et-Tebrîzî’nin yazdığı tehzibe reddiyedir); er-Red Ǿalâ Emâlî (mecâlisi) İbni’ş-Şecerî (İbnü’ş-Şecerî, İbnü’l-Haşşâb’ın itirazlarına el-İntiśâr adıyla kaleme aldığı bir risâlesiyle cevap vermiştir); el-LâmiǾ fi’n-naĥv, Naķdü’ş-şiǾr, Fî Esǿile teteǾallaķ bi-resmi’l-kitâbe, Esǿile fi’l-belâġa ve ġarîbi’l-luġa, Fi’l-Ķarîż mine’l-hicâǿ ve’l-medĥ, Fî Ǿulûmi’l-ķavâǾidi’l-luġati’l-ǾArabiyye, Fî Ǿilmeyi’l-Ǿarûż ve’l-ķavâfî, Fi’l-Ķurǿân ve taķsîmihâ ilâ eczâǿ ve aĥzâb ve er-bâǾ ve aǾşâr ve fi’l-ķırâǿât ve’l-ħilâf fîmen revâhâ, ed-Dürrü’n-nažîm fî feżâǿili’l-Ķurǿâni’l-Ǿažîm, Fî Mesâǿil fıķhiyye, Fi’n-Nübüvvât ve mâ yeteǾallaķ bihâ.

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, X, 238-239; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XII, 47-52; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 99-103; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 102-104; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XX, 523-526; a.mlf., el-Ǿİber, IV, 196-197; Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî, el-Müstefâd min Źeyli Târîħi Baġdâd (nşr. M. Mevlûd Halef), Beyrut 1406/1986, s. 257-259; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, VII, 95-100; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, II, 156; Safedî, el-Vâfî, XVII, 14-16; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân, III, 381-382; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 29-31; Keşfü’ž-žunûn, I, 108, 602, 604, 741; II, 1536, 1563, 1789, 1791, 1795, 1805, 1894, 1973; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, IV, 220-222; Brockelmann, GAL, I, 288; Suppl., I, 493-494; Ziriklî, el-AǾlâm, IV, 191; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VI, 20; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1403/1983, s. 504-505; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 303-304; H. Fleisch, “Ibn al-Қћaѕћѕћāb”, EI² (İng.), III, 834-835; Muhammed Fazlî, “İbn Ħaşşâb”, DMBİ, III, 419-422.

İsmail Durmuş