İBNÜ’l-HARRÂT
(ابن الخرّاط)
Ebû Muhammed Abdülhak b. Abdirrahmân b. Abdillâh el-İşbîlî (ö. 582/1186)
Hadis hâfızı ve fakih.
Rebîülevvel 514’te (Haziran 1120) İşbîliye’de (Sevilla) dünyaya geldi. 510 (1116) ve 516’da (1122) doğduğu da söylenmektedir. Ezd kabilesine mensup olduğu için Ezdî nisbesiyle de anılmış olup muhtemelen babası marangozluk yaptığından İbnü’l-Harrât lakabıyla tanındı. İlk tahsilini İşbîliye’de yaparak Ebü’l-Hasan Şüreyh b. Muhammed, İbn Berrecân diye bilinen Ebü’l-Hakem Abdüsselâm b. Abdurrahman gibi âlimlerden hadis ve diğer dinî ilimleri öğrendi. Ebü’l-Kāsım b. Asâkir’den icâzet aldı; Muhyiddin İbnü’l-Arabî’den faydalandı. Ahmed b. Abdülmelik el-Ensârî’den kitap telifi ve dinî meseleleri çözme hususlarında metot bilgisi aldı. Lemtûnoğulları Devleti’nin yıkıldığı ve pek çok ilim adamının hayatını kaybettiği iç savaş yıllarında İşbîliye’den ayrılarak Bicâye’ye (Bougie) yerleşti ve ulucamide imam-hatiplik yaptı. Beytülmakdis hatibi Ali b. Muhammed el-Meâfirî, Ebü’l-Haccâc el-Belevî, Muhammed b. Ahmed b. Gālib el-Ezdî, Ebü’l-Abbas el-Azefî gibi âlimler onun talebesi oldu. Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Ebû Ali Hasan b. Muhammed el-Ensârî kendisinden icâzet aldılar. Sûfîliğiyle de tanınan İbnü’l-Harrât’ın Medyeniyye tarikatının kurucusu Ebû Medyen ve diğer sûfîlerle dostluk kurup tarikata intisap ettiği belirtilmektedir.
581’de (1185) Murâbıt Devleti ileri gelenlerinden İbn Gāniye, Abbâsî Halifesi Ebü’l-Abbas Ahmed en-Nâsır adına halktan biat aldığı sırada İbnü’l-Harrât’ı kadılık makamına getirmişti. Bir müddet sonra idareyi ele geçiren Muvahhid Hükümdarı Ebû Yûsuf el-Mansûr, İbnü’l-Harrât’ın önceki idareyle iş birliği içinde olduğunu düşünerek öldürülmesini istemişse de İbnü’l-Harrât Rebîülâhir 582’de (Temmuz 1186) Bicâye’de vefat etti. 580 (1184) ve 581’de (1185) öldüğü de söylenmekte, ancak Gubrînî mezar taşında ölüm tarihi olarak 582 yazıldığını kaydetmektedir (ǾUnvânü’d-dirâye, s. 44).
Hadis hâfızı, Mâlikî fakihi, edebiyatçı ve şair olan İbnü’l-Harrât yoğun siyasî hadiselerin ve kargaşanın hâkim olduğu bir dönemde yaşamasına rağmen ilelü’l-hadîs, ensâb, lugat, şiir ve zühd konularında
pek çok eser kaleme almış, şiirlerinde zühd ve takvâyı işlemiş, kanaatkâr, iyilik sever ve güzel huylu bir kişi olarak tanınmıştır. Döneminde mehdîlik iddiasıyla ortaya çıkan İbn Tûmert’e karşı koymuş, ileri gelen Muvahhidler’in onun bu konudaki desteğini alma çabaları sonuç vermemiştir.
Eserleri. 1. el-Aĥkâmü’l-kübrâ fi’l-ĥadîŝ. Belli başlı hadis kitaplarından derlenen ahkâma dair hadislerin senedleriyle birlikte kaydedildiği beş veya altı cilt hacminde bir eser olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 518) bulunmaktadır (ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 458). Esere İbn Bezîze Şerĥu’l-Aĥkâmi’l-kübrâ adıyla bir şerh, İbnü’l-Kattân ve İbnü’l-Mevvâk zeyil ve tekmile yazmış, İbn Abdülmelik de el-CemǾ beyne kitâbeyi İbni’l-Ķaŧŧân ve İbni’l-Mevvâķ Ǿalâ Kitâbi’l-Aĥkâm li-ǾAbdilĥaķ b. el-Ħarrât adıyla bu iki eseri bir araya getirmiştir. 2. el-Aĥkâmü’l-vüsŧâ min ĥadîŝi’n-nebî śallallāhü Ǿaleyhi ve sellem. el-Aĥkâmü’l-kübrâ’nın muhtasarı olup senedler hazfedilmiş, hadisler fıkıh bablarına göre düzenlenmiştir. Fas Karaviyyîn Kütüphanesi’nde (nr. 219/40) ve Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Hadis, nr. 291) nüshaları bulunan eseri Hamdî es-Selefî ve Subhî es-Sâmerrâî Zâhiriyye nüshasına dayanarak yayımlamıştır (I-IV, Riyad 1416/1995). İbnü’l-Kattân el-Mağribî Beyânü’l-vehm ve’l-îhâmi’l-vâkıǾayn fî Kitâbi’l-Aĥkam (bk. bibl.) adlı eserinde el-Aĥkâmü’l-vüsŧâ’yı eleştirmiş, Zehebî’nin isabetli bulmadığı bu eleştirileri reddetmek üzere kaleme aldığı risâle Kitâbü’l-Aĥkâmi’l-vüsŧâ’nın baş tarafında (I, 5-46) Naķdü’l-imâm eź-Źehebî li-beyâni’l-vehm ve’l-îhâm adıyla, ayrıca Fârûk Hammâde tarafından neşredilmiştir (Dârülbeyzâ 1408). 3. el-Aĥkâmü’ş-şerǾiyyetü’ś-śuġrâ eś-śaĥîĥa (el-Aĥkâmü’ś-śuġrâ) (nşr. Ümmü Muhammed bint Ahmed, I-II, Kahire-Cidde 1413). Eser üzerine bazı şerh ve ta‘likler yazılmış olup bunlardan Ebû Muhammed Abdülazîz b. İbrâhim el-Kureşî b. Bezîze ve Sadreddin Muhammed b. Ömer b. Mirhal el-Mısrî’nin çalışmaları zikredilebilir. Ebû Abdurrahman b. Akīl ez-Zâhirî her üç eseri şerhetmiş olup (Riyad 1983) bu kitabın Kuzey Afrika medreselerinde ve özellikle Sebte’de (Ceuta) ders kitabı olarak okutulduğu belirtilmektedir. 4. Kitâbü’t-Teheccüd (eś-Śalât ve’t-teheccüd). Temizlik konuları ile, farz ve nâfile namazlar ve bu namazları kılmanın faziletlerinin ele alındığı eser eś-Śalât ve’t-teheccüd adıyla Âdil Ebü’l-Meâtî (Mansûre 1413/1992), Kitâbü’t-Teheccüd adıyla Müs‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî ve Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan b. İsmâil (Beyrut 1415/1994) tarafından yayımlanmıştır. 5. Kitâbü’l-ǾÂķıbe (ev el-Mevt ve’l-ĥaşr ve’n-nüşûr). Eseri Ubeydullah Ebû Abdurrahman el-Mısrî el-Eserî (Tanta 1410/1990) ve Ebû Abdullah Muhammed Hasan İsmâil (Beyrut 1995) yayımlamıştır. 6. Kitâbü Temcîdi’llâhi teǾâlâ ve taǾžîmihî (et-Temcîd) (Tanta 1413/1993). 7. Kitâbü İħtiśâri İķtibâsi’l-envâr (İħtiśârü’r-Rüşâtî, Muħtaśaru Kitâbi’r-Rüşâŧî fi’l-ensâb mine’l-ķabâǿil ve’l-bilâd). Aslı ile birlikte Emilio Molina López - Jacinto Bosch Vilá tarafından el-Endelüs fî İķtibâsi’l-envâr ve fi’ħtiśâri İķtibâsi’l-envâr adıyla neşredilmiştir (Madrid 1990). 8. el-CemǾ beyne’ś-Śaĥîĥayn (CemǾu Śaĥîĥayn). Bu çalışmada, Buhârî ile Müslim’in el-CamiǾu’ś-śaĥîĥ’lerindeki hadisler senedsiz olarak ve Śaĥîĥ-i Müslim’in tertibine uygun şekilde bir araya getirilmiş olup eserin yazma nüshaları Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 300), Nuruosmaniye (nr. 769, 770) ve Süleymaniye (Lâleli, nr. 395; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 172) kütüphanelerinde kayıtlıdır (ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 458). 9. el-Muħtaśar (Muħtaśarü’ś-śıĥâĥ). Śaĥîĥ-i Buħârî’nin muhtasarıdır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 263; Sezgin, I, 126). 10. Telķīnü’l-velîdi’ś-śaġīr (Telķīnü’l-mübtedî). Hadise dair bu risâlenin Titvân’da yayımlandığı belirtilmektedir (eś-Śalât ve’t-teheccüd, neşredenin girişi, s. 15). 11. el-CâmiǾu’l-kebîr fi’l-ĥadîŝ. Kütüb-i Sitte, Müsnedü Bezzâr ve diğer hadis kaynaklarından derlenen sahih ve sahih olmayan hadisleri ihtiva ettiği ve yaklaşık yirmi cilt hacminde olduğu kaydedilmektedir. 12. el-Ĥâvî fi’l-luġa. Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed el-Herevî’nin Kitâbü’l-Ġarîbeyn’ine benzediği ve on sekiz veya yirmi beş cilt olduğu belirtilmektedir (Gubrînî, s. 43).
İbnü’l-Harrât’ın kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: el-MuǾtel mine’l-ĥadîŝ (yaklaşık altı cilt), el-VâǾî fî ĥadîŝi ǾAlî rađıyallāhü Ǿanh, Ġarîbü’l-Ķurǿân ve’l-ĥadîŝ, el-Mürşid, ez-Zühd, Dîvânü ŞiǾr, Muħtaśaru Kitâbi’l-Kifâye li’l-Ħaŧîb el-Baġdâdî, el-Behce, et-Tevbe, Tehźîbü’l-Meŧâlib, er-Reķāǿiķ, Fażlü’l-ĥac ve’z-ziyâre, el-Enîs fi’l-emŝâl ve’l-mevâǾiž ve’l-ĥikem min kelâmi’n-nebî śallallāhü Ǿaleyhi ve sellem ve’ś-śâliĥîn, MuǾcizâtü’r-Resûl śallallāhü Ǿaleyhi ve sellem.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Harrât, Kitâbü’l-Aĥkâmi’l-vüsŧâ min ĥadîŝi’n-nebî śallallāhü Ǿaleyhi ve sellem (nşr. Hamdî es-Selefî - Subhî es-Sâmerrâî), Riyad 1416/1995, I, 5-46; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 52-64; a.mlf., eś-Śalât ve’t-teheccüd (nşr. Âdil Ebü’l-Me‘âtî), Mansûre 1413/1992, neşredenin girişi, s. 9-16; Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, II, 508; Abdülvâhid el-Merrâküşî, el-MuǾcib fî telħîśi aħbâri’l-Maġrib (nşr. M. Saîd el-Uryân), Kahire 1368/1949, s. 348; İbnü’l-Kattân el-Mağribî, Beyânü’l-vehm ve’l-îhâmi’l-vâķıǾayn fî Kitâbi’l-Aĥkâm (nşr. Hüseyin Âyt Saîd), Riyad 1418/1997, neşredenin girişi, I, 171-237; İbnü’l-Ebbâr, et-Tekmile (nşr. F. Codera), Madrid 1887-89, II, 249-250; Nevevî, Tehźîb, I, 292-293; Gubrînî, ǾUnvânü’d-dirâye (nşr. Âdil Nüveyhiz), Beyrut 1969, s. 43-44; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXI, 198-202; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1350-1352; Vâdîâşî, Bernâmec (nşr. Muhammed Mahfûz), Beyrut 1400/1980, s. 209; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, II, 256-257; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, II, 59-61; İbn Kunfüz, el-Vefeyât (nşr. Âdil Nüveyhiz), Beyrut 1971, s. 293 ve 3 nolu dipnot; İbnü’l-Kādî, Ceźvetü’l-iķtibâs, Rabat 1973-74, II, 469; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, III, 180; IV, 315; Keşfü’ž-žunûn, I, 19, 20, 481, 483, 599, 911; II, 1437, 1996; el-Ĥulelü’s-sündüsiyye, I, 546-547; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 155-156; Brockelmann, GAL, I, 457-458; Suppl., I, 263-634; Sezgin, GAS, I, 126, 132, 142; Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 226-227; M. el-Âbid el-Fâsî, Fihrisü maħŧûŧâti Ħizâneti’l-Ķaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1399/1979, I, 234-236; Abdülhâdî Ahmed el-Hüseysin, Mežâhirü’n-nehđati’l-ĥadîŝiyye fî Ǿahdi YaǾķūbe’l-Manśûri’l-Muvaĥĥidî, Tıtvân 1403/1983, II, 70-81; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 47, 173, 178, 179, 180, 376, 381; Emilio Molina López, “el-Kitāb Iħtiśār Iqtibās al-Anwār de Ibn al-Ħarrāŧ”, Quaderni di Studi Arabi, sy. 5-6, Venezia 1987-88, s. 541-560; Muhammed Ali Hâirî-i Hürremâbâdî, “İbn Ħarrâŧ”, DMBİ, III, 408-409.
Ali Osman Koçkuzu