İBNÜ’l-FARADÎ
(ابن الفرضي)
Ebü’l-Velîd Abdullāh b. Muhammed b. Yûsuf el-Kurtubî el-Ezdî (ö. 403/1013)
Tarihçi, edip, fakih ve hadis hâfızı.
351 (962) yılında Kurtuba’da (Cordoba) doğdu. Babasının ferâiz ilminde meşhur olması sebebiyle İbnü’l-Faradî diye anılır. Çocukluk ve gençlik yıllarını doğduğu şehirde geçirdi ve Yahyâ b. Mâlik b. Âiz, Muhammed b. Yahyâ el-Harrâz, Muhammed b. Muhammed b. Ebû Düleym, Ebû Abdullah İbn Fahhâr, İbn Ebû Zeyd, İbn Müferric, Ebû Ca‘fer İbn Avnullah ve Abbas b. Asbağ gibi hocalardan hadis, fıkıh,
edebiyat ve tarih okudu. 382’de (993) hacca gitti. Mekke’de bulunduğu sürede Ebû Ya‘kūb İbnü’d-Dâhilî ve Ebü’l-Hasan İbn Cehdam ile diğer bazı âlimlerin derslerine katıldı ve onlardan rivayet için icâzet aldı. Hacdan dönerken bir müddet Mısır’da ve Kayrevan’da kalıp ilim adamlarının yanında bilgilerini genişletti. Endülüs’e dönüşünden sonra ders okutmaya başladı; aralarında kendisi gibi edip, şair ve âlim olan oğlu Ebû Bekir Mus‘ab ile İbn Abdülber en-Nemerî, İbn Hayyân, Ebü’l-Asbağ el-Ahfeş, İbn Battâl el-Kurtubî ve İbn Hazm’ın da yer aldığı birçok öğrenci yetiştirdi. Mervânîler’den Mehdî-Billâh el-Ümevî döneminde (1009-1010) Belensiye (Valencia), onun öldürülmesinden sonra da İstice (Ecija) kadılığına tayin edildi. Ancak Kurtuba’da bulunduğu bir sırada 6 Şevval 403 (20 Nisan 1013) günü Berberî isyancıları tarafından evinde öldürüldü. Harabe haline getirilen evinde çok zengin bir kütüphanesi vardı. Yaşadığı dönemde rivayet bilgisinin genişliği, hadis ezberlemedeki şöhreti ve ricâl tenkidi konusundaki birikimiyle büyük ün yapan İbnü’l-Faradî, Endülüs’ün âlimleri ve devlet adamları hakkında biyografi yazan ilk kişidir. Eserleri aynı zamanda ülkenin siyasî tarihi hakkında önemli bilgiler içerir. İlmî kişiliğinin yanında edebî yönüyle de tanınır; şiir yazdığı ve bir divanının olduğu rivayet edilmektedir.
Eserleri. 1. Târîħu Ǿulemâǿi’l-Endelüs (Târîħu’l-Ǿulemâǿ ve’r-ruvât li’l-Ǿilm bi’l-Endelüs, Riyâżü’l-üns [Kitâbü’l-Mevśûl] fî târîħi Ǿulemâǿi’l-Endelüs, Kitâbü Târîħi’l-Endelüs ve ricâlihâ). İbnü’l-Faradî, başlangıçta bütün İslâm şehirlerindeki ulemâ hakkında geniş bir eser meydana getirmeyi arzulamışsa da bu amacına ulaşamamış ve yalnız Endülüs âlimleriyle yetinmiştir. On bölümden oluşan kitabın başında, ilk Endülüs Emevî emîri I. Abdurrahman’dan Halife II. Hişâm’ın tahta çıkışına kadar (756-976) süren Endülüs’ün siyasî tarihi kısa bir şekilde anlatıldıktan sonra âlimlerin biyografilerine geçilmektedir. Ebû Ali el-Gassânî, eserdeki edebiyatla ilgilenen hadis hâfızlarının biyografilerini seçerek bir cüz oluşturmuş, müellifin öğrencilerinden Muhammed b. Ahmed de esere bir zeyil yazmıştır. Humeydî’nin (ö. 488/1095) Ceźvetü’l-muķtebis’i de eserin ilk zeyillerindendir. Ancak asıl meşhur olan zeyli daha sonra İbn Beşküvâl’in kaleme aldığı Kitâbü’ś-Śıla’dır ve buna İbnü’l-Ebbâr et-Tekmile li-Kitâbi’ś-Śıla, İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî de Śılatü’ś-Śıla adıyla birer zeyil yazmışlardır. İbn Abdülmelik ise hem İbnü’l-Faradî’ye hem İbn Beşküvâl’e, ikisine birden bir zeyil ve tekmile kaleme almıştır. Târîħu Ǿulemâǿi’l-Endelüs Francisco Codera y Zaidin (I-II, Madrid 1891-1892), İzzet el-Attâr Hüseynî (Kahire 1373/1954), İbrâhim el-Ebyârî (Kahire-Beyrut 1983-1984) ve Rûhiyye Abdurrahman es-Süyûfî (Beyrut 1417/1997) tarafından neşredilmiştir. 2. Kitâbü’l-Elķāb. Muhaddislerin isimleriyle lakaplarının karıştırılması sonucunda ortaya çıkan yanlışlıkları düzeltmek amacıyla yazılan ilk eserlerden biridir. Kitabın Münteħabü Kitâbi’l-Elķāb adlı muhtasarı Muhammed Zeynühüm Muhammed Azb (Beyrut 1412/1992) ve Ahmed el-Yezîdî tarafından yayımlanmıştır (Ebü’l-Velîd İbnü’l-Farađî el-Ķurŧubî içinde, II, 185-326). Bu kitabın, müellifin el-Müǿtelif ve’l-muħtelif li’l-ĥadîŝ adlı eserinin bir bölümünü teşkil ettiği veya el-Müştebeh (el-Müteşâbih) fî esmâǿi ruvâti’l-ĥadîŝ ve künâhim ve ensâbihim adlı eseriyle aynı olduğu da ileri sürülmektedir (a.g.e., II, 185-186).
İbnü’l-Faradî’nin kaynaklarda adı geçen Aħbâru (Ŧabaķātü) şuǾarâǿi’l-Endelüs, el-Müǿtelif ve’l-muħtelif fi’l-ĥadîŝ, el-Müştebeh (el-Müteşâbih) fî esmâǿi ruvâti’l-ĥadîŝ ve künâhim ve ensâbihim, Risâle fi’l-fıķh, Kitâbü’l-Müǿellef fi’n-naĥviyyîn, Riyâżü’n-nüfûsi’n-naķıyye fî Ǿulemâǿ ve meşâyiħi İfrîķıyye adlı eserleriyle bir divanı ve birkaç risâlesi daha vardır (a.g.e., I, 377-397; DMBİ, IV, 398).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Faradî, Târîħu Ǿulemâǿi’l-Endelüs (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1410/1989, neşredenin girişi, I, 5-21; a.mlf., Kitâbü’l-Elķāb (nşr. Ahmed el-Yezîdî, Ebü’l-Velîd İbnü’l-Farađî el-Ķurŧubî içinde), Muhammediye 1415/1995, I, 377-397; II, 185-326; İbn Hazm, Cemhere, s. 220; Humeydî, Ceźvetü’l-muķtebis, Kahire 1960, s. 254-256; Feth b. Hâkān el-Kaysî, Maŧmaĥu’l-enfüs ve mesraĥu’t-teǿennüs fî mülaĥi ehli’l-Endelüs (nşr. M. Ali Şevâbike), Beyrut 1403/1983, s. 284-286; İbn Beşküvâl, eś-Śıla (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1410/1989, I, 391-395; İbn Hayr, Fehrese, s. 218; Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, s. 334-336; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 105-106; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVII, 177-180; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, III, 1076-1079; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, I, 143; Süyûtî, Ŧabaķātü’l-ĥuffâž (Ömer), s. 418-419; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, II, 129-131; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, III, 168; Serkîs, MuǾcem, I, 204; Brockelmann, GAL, I, 412; Suppl., I, 577-578; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, V, 449; Îżâĥu’l-meknûn, I, 603; Ziriklî, el-AǾlâm, IV, 265; Elbânî, Maħŧûŧât, s. 90; Chejne, Muslim Spain, s. 280-281; M. Ben Cheneb - [A. Huici Miranda], “Ibn al-Farađī”, EI² (İng.), III, 762; Sâdık Seccadî, “İbn Farađî”, DMBİ, IV, 397-398.
Thomas B. Irvıng