İBNÜ’l-FAHHÂM
(ابن الفحّام)
Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. Ebû Bekr AtîŸ b. Halef el-Kureşî es-Sıkıllî (ö. 516/1123)
Kıraat âlimi.
422 (1031) veya 425 (1034) yılında Sicilya’da doğdu. 438’de (1046-47) tahsil için Mısır’a gitti ve burada 654 (1256) yılına kadar devam eden tahsil hayatı
boyunca Ebü’l-Abbas Ahmed b. Saîd İbn Nefîs, Ebü’l-Hasan Abdülbâkī b. Fâris, Nasr b. Abdülazîz el-Fârisî eş-Şîrâzî, Ebû İshak İbrâhim b. İsmâil el-Mâlikî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali b. Hâşim gibi hocalardan kıraat ve İbn Bâbeşâz’dan nahiv dersleri aldı. Bizzat kendisi öğrencilik yıllarını anlatırken kıraat çalışmaktan yorgun düştüğünü ve bu arada çok sayıda kitap topladığını, ancak Sicilya’nın düşman işgaline uğraması yüzünden bunların yok olduğunu söyler (Zehebî, MaǾrifetü’l-ķurrâǿ, II, 911). Bu bilgiden onun tahsilini tamamlamasının ardından Sicilya’ya döndüğü anlaşılmaktadır. Daha sonra İskenderiye’ye yerleşen ve kıraat ilmindeki üstünlüğü ile şöhrete ulaşan İbnü’l-Fahhâm bu ilmin taliplerinin ilgi odağı olmuş ve pek çok talebe yetiştirmiştir. Silefî, Ebû Bekir Yahyâ b. Sa‘dûn el-Kurtubî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahman b. Halefullah b. Atıyye, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdullah el-Lahmî ve Ebû Tâhir el-Huşûî ondan kıraat ilminde istifade edenlerden bazılarıdır. Zehebî de Kur’ân-ı Kerîm’i isnadında onun da yer aldığı tarikle okuduğunu belirtir (AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIX, 388). Kıraatleri çok iyi ezberlediğine, kıraatte âlî isnad sahibi olduğuna ve güvenilir ilmî kişiliğine işaret edilen İbnü’l-Fahhâm Zilkade 516’da (Ocak 1123) İskenderiye’de vefat etti. Ebü’r-Rebî‘ Süleyman b. Abdülazîz, onun ölümünü duyduğu zaman Şark’ta ve Garp’ta kıraat vecihlerini ondan daha iyi bilen birini görmediğini belirtmiştir (Silefî, s. 175).
Eserleri. 1. et-Tecrîd li-(fî) buġyeti’l-mürîd. Keşfü’ž-žunûn’da (I, 354) zühul eseri olarak et-Tecvîd li-buġyeti’l-mürîd adıyla kaydedilen kitap kırâat-i seb‘aya dairdir. İbnü’l-Cezerî, en-Neşr’inin kaynakları arasında zikrettiği et-Tecrîd’in en karışık ve anlaşılması zor kıraat kitaplarından biri olduğunu ve onu kendisinin et-Taķyîd fi’l-ħulfi beyne’ş-Şâŧıbiyyeti ve’t-Tecrîd adlı çalışmasıyla anlaşılır hale getirdiğini söylemektedir (Ġāyetü’n-Nihâye, I, 374-375). Yazma nüshaları Râgıb Paşa (nr. 6) ve Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi (Ali Üsküdarlı, nr. 19, 51) kütüphanelerinde kayıtlı olan eser, Mes‘ûd Ahmed Seyyid tarafından yapılan yüksek lisans çalışması ile (1409, el-Câmiatü’l-İslâmiyye ed-dirâsâtü’l-ulyâ et-tefsîr, Medine) neşre hazırlanmıştır (kitabın diğer nüshaları için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 100-101). 2. Müfredetü YaǾķūb. On kıraat imamından Ya‘kūb el-Hadramî’nin Velîd b. Hassân, Ravh b. Abdülmü’min ve Ruveys tarafından rivayet edilen farklı okuyuş vecihlerinin ve ayrıca Ya‘kūb el-Hadramî kıraatiyle Nâfi‘ b. Abdurrahman’ın, râvilerinden Kālûn’un Ebû Neşît Muhammed b. Hârûn el-Mervezî tarikiyle gelen kıraati arasındaki farklılıkların ele alındığı bu çalışma da İbnü’l-Cezerî’nin en-Neşr’inin kaynakları arasında yer almıştır (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 59/19; Râgıb Paşa Ktp., nr. 6; Nuruosmaniye Ktp., nr. 95; Emel Esin Ktp., nr. 162).
BİBLİYOGRAFYA:
Silefî, MuǾcemü’s-sefer (nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî), Beyrut 1414/1993, s. 175; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 164-165; Safedî, el-Vâfî, XVIII, 127; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIX, 387-389; a.mlf., MaǾrifetü’l-ķurrâǿ (Altıkulaç), II, 909-911; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 374-375; a.mlf., en-Neşr, I, 75-77; Süyûtî, Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 495; Keşfü’ž-žunûn, I, 354; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 518; U. Rizzitano, “Ibn al-Faĥĥām Muqri’ ‘Siciliano’”, Studi orientalistici in onore di Giorgio Levi Della Vida, Roma 1956, II, 403-424; a.mlf., “Ibn al-Faĥĥām”, EI² (İng.), III, 760-761; el-Fihrisü’ş-şâmil: ǾUlûmü’l-Ķurǿân, maħŧûŧâtü’l-ķırâǿât (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1987, I, 100-101; “İbn Faĥĥâm”, DMBİ, IV, 379-380.
Muhammed Eroğlu