İBNÜ’l-EHDEL
(ابن الأهدل)
Ebû Muhammed Bedrüddîn Hüseyn b. Abdirrahmân b. Muhammed el-Hüseynî el-Alevî (ö. 855/1451)
Yemenli âlim.
Tahminen 779 (1377) yılında Yemen’in Kuhriye (Kuhziye) şehrinde doğdu. Güneybatı Arabistan’da yaşayan ve Ca‘fer es-Sâdık’ın soyundan gelen bir aileye mensuptur. “Kutbü’l-Yemen” lakabıyla tanınan büyük dedelerinden Muhammed el-Ehdel’den dolayı İbnü’l-Ehdel olarak anılmıştır. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra fıkıh okumaya başlayan İbnü’l-Ehdel, 795’te (1393) Mürâvega’ya gidip Ali b. Âdem ez-Zeylaî’nin fıkıh derslerine devam etti ve ondan çeşitli eserler okudu.
798 yılı Receb ayında (Nisan 1396) Ebyâtü Hüseyin’e geçerek burada Muhammed b. İbrâhim el-Harazî ve Nûr Ali b. Ebû Bekir el-Ezrak’tan fıkıh öğrenimini sürdürdü. Özellikle Nûr Ali’nin derslerini büyük bir ilgiyle takip ederek tahsilini tamamladığında kendisine fetva izni verildi. Bu esnada Muhammed b. Nûreddin el-Müvezziî’den istifade eden İbnü’l-Ehdel bir süre Zebîd’de kaldı. Zebîd’de İbnü’r-Reddâd’dan er-Risâletü’l-Ķuşeyriyye’yi, Ali b. Ömer el-Kureşî’den İbn Atâullah el-İskenderî’nin el-Leŧâǿif’ini, Kadı Cemâleddin Abdullah b. Muhammed en-Nâşirî’den de Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin el-LümaǾ fî uśûli’l-fıķh adlı eserini okudu. Burada ayrıca Ebû Bekir el-Hâdirî ve Muhammed b. Zekeriyyâ gibi âlimlerden faydalandı. Zebîd’den Mekke’ye giderek Ali el-Merâgī, Râzî Ebû Hâmid el-Matarî ve İbnü’l-Cezerî’nin derslerini takip etti. Memleketine döndükten sonra buranın müftüsü olarak eğitim, öğretim ve fetva faaliyetleri yanında eser yazmakla meşgul oldu. Çağında Yemen’in en büyük âlimi olarak kabul edildi (Şevkânî, s. 219). Değişik yıllarda hac görevini yerine getirmek amacıyla Mekke’ye giden, burada bir süre mücâvir olarak kalan, aralarında Hasâfe b. Cerîr el-Mâlikî ve Alâ b. Seyyid Afîfüddin’in de bulunduğu çok sayıda öğrenci yetiştiren İbnü’l-Ehdel 9 Muharrem 855 (11 Şubat 1451) tarihinde Ebyâtü Hüseyin’de vefat etti ve burada defnedildi.
Eserleri. 1. Ǿİddetü’l-mensûħ. Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin en-Nâsiħ ve’l-mensûħ adlı eserinin muhtasarı olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde mevcuttur (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 303). 2. Miftâĥu’l-ķārî li-CâmiǾi’l-Buħârî. Daha çok Şemseddin el-Kirmânî şerhinden faydalanmak suretiyle Buhârî üzerine yazılmış bir hâşiyedir. 3. Kitâb fi’l-uśûl. Usûl-i fıkıhla ilgilidir. 4. el-İşâretü’l-vecîze ile’l-meǾâni’l-ġarîze. Esmâ-i hüsnâ şerhidir. 5. Keşfü’l-ġıŧâǿ Ǿan ĥaķāǿiķi’t-tevĥîd ve Ǿaķāǿidi’l-muvaĥĥidîn ve źikri’l-eǿimmeti’l-EşǾariyyîn ve men ħâlefehüm mine’l-mübtediǾîn ve beyâni ĥâli İbn ǾArabî ve etbâǾihi’l-mâriķīn (nşr. Ahmed Bekir, Tunus 1964). 6. el-LümǾatü’l-muķniǾa fî źikri’l-fıraķı’l-mübtediǾa. Yetmiş iki bid‘at fırkasını ele alan bir çalışmadır. 7. er-Resâǿilü’l-marżiyye fî naśri meźhebi’l-EşǾariyye ve beyâni fesâdi’l-Ĥaşviyye. 8. Cevâbü mesǿeleti’l-ķader. Cebriyye’ye karşı yazılmıştır. 9. Kitâbü’r-Rüǿye ve’l-kelâm. Kelâm ilminin rü’yetullah ve kelâm sıfatı konularını ele alan bir eserdir. 10. Tuĥfetü’z-zemen fî târîħi sâdâti’l-Yemen. İbnü’l-Ehdel bu kitabında Muhammed b. Yûsuf el-Cenedî’ye ait Kitâbü’s-Sülûk adlı eseri ihtisar etmiş ve kendi zamanına kadar gelen bir zeyil ilâve etmiştir. Kitap Abdullah Muhammed el-Habeşî tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1407/1986). 11. Ġırbâlü’z-zamân. Ebû Muhammed Abdullah b. Es‘ad el-Yâfiî’nin Mirǿâtü’l-cinân adlı tarih kitabının muhtasarı olup bir nüshası Köprülü Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 1144). 12. Ŧabaķātü’l-EşǾariyye. 13. el-Bâhir fî menâķıbi’ş-Şeyħ ǾAbdilķādir. 14. el-Ķavlü’l-muntaśır (en-nađır) Ǿale’d-deǾâva’l-fâriġa bi-ĥayâti Ebi’l-ǾAbbâs el-Ħađır. Hızır’la ilgili olarak yazılan eserde uzun süre yaşadıkları iddia edilen kişilerle ilgili rivayetler eleştirilmektedir (İbnü’l-Ehdel’in eserlerinin bir listesi ve bazılarının yazma nüshaları için bk. Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, III, 146-147; DMBİ, III, 52-53).
BİBLİYOGRAFYA:
Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, III, 145-147; a.mlf., et-Tibrü’l-mesbûk, Kahire, ts. (Mektebetü’l-külliyyâti’l-Ezheriyye), s. 358; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 218-219; Brockelmann, GAL, II, 228; Suppl., II, 228; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 315-316; Îżâĥu’l-meknûn, II, 143; Abdullah Muhammed el-Habeşî, MerâciǾu târîħi’l-Yemen, Dımaşk 1972, s. 93; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, I, 116; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, I, 111; O. Löfgren, “al-Ahdal”, EI² (İng.), I, 255; Ali Refîî, “İbn Ehdel”, DMBİ, III, 52-53.
Mustafa Öz