İBNÜ’l-ECDÂBÎ
(ابن الأجدابي)
Ebû İshâk İbrâhîm b. İsmâîl b. Ahmed el-Levâtî et-Trablusî (ö. 470/1077 [?])
Arap dili, aruz ve ensâb âlimi.
Trablus’ta doğdu. Berberî Levâte (Lüvâte) kabilesine mensuptur. Atalarının bölgedeki Ecdâbiye şehrinden olması sebebiyle İbnü’l-Ecdâbî künyesiyle tanınır. Trablus’tan hiç ayrılmadığı ve burada vefat ettiği kaydedilen İbnü’l-Ecdâbî’nin ölüm tarihi olarak 470 (1077) ve 650 (1252) gibi birbirinden çok farklı tarihler verilmektir. Ancak 444-477 (1052-1084) yılları arasında Trablus kadılığı görevinde bulunan İbn Hânîş Abdullah b. Muhammed et-Trablusî ile görüştüğü dikkate alındığında 470 (1077) tarihinin daha isabetli olduğu söylenebilir (Ticânî, CLXXXV, 263). Arap dili, aruz ve ensâbın yanı sıra fıkıh, hadis, kelâm ve edebî ilimlerde de iyi yetişmiş bir âlim olan İbnü’l-Ecdâbî aynı zamanda tanınmış bir hattattır. Bazı Hafsî hükümdarlarının onun eserlerinin müellif nüshalarını satın almak için birbirleriyle yarıştıkları, hatta bu amaçla çeşitli ülkelere adam gönderdikleri bilinmektedir. Abdullah b. Ahmed et-Ticânî de onun eserlerinin müellif nüshalarını kütüphanesinde topladığını söyler (a.g.e., a.y.).
Eserleri. 1. Kifâyetü’l-müteĥaffıž ve nihâyetü’l-mütelaffıž. Çeşitli konularda aynı anlama gelen kelimeler arasındaki mâna farklılıklarını gösteren kavram sözlüğü ve “fıkhü’l-luga” mahiyetinde bir eserdir; büyük kısmını canlılara dair kelimeler oluşturur. Müellif önce insan, ardından deve ve atla ilgili kelimelere yer vermiş, bunları savaş, silâh, yırtıcı hayvanlar, kuşlar ve böceklere dair kelimeler takip etmiştir. Daha sonra yeryüzü şekilleri, dağlar, binalar, insan toplulukları, rüzgârlar, bulutlar ve sularla devam eden eser bitkilere dair kelimelerle sona ermektedir. Ahmed b. Muhammed el-Feyyûmî ve Kemâleddin ed-Demîrî gibi âlimlerin esere çok önem verdikleri ondan yaptıkları alıntılardan anlaşılmaktadır. Muhtelif baskıları bulunan Kifâyetü’l-müteĥaffıž’ın (Kahire 1285, 1287, 1313, 1323/1905; Beyrut 1305) ilmî neşrini Abdürrezzâk el-Hilâlî (Bağdat 1986) ve Sâih Ali Hüseyin (Trablus, ts.) gerçekleştirmiştir. Muhammed b. Tayyib el-Fâsî’nin esere yazdığı şerhi Ali Hüseyin el-Bevvâb yayımlamış (Riyad 1983), eser Muhibbüddin et-Taberî, İbn Câbir ve başkaları tarafından nazma çevrilmiştir (Hüseyin Nassâr, el-MuǾcemü’l-ǾArabî, s. 213). 2. el-Ezmine ve’l-envâǿ. Zaman, astronomi ve meteoroloji bilgisi (envâ’) konularına dair yazılan ilk eserlerdendir. Kitap bu konudaki bilgileri özlü olarak aktarması bakımından ilmî, şiir, darbımesel, secili söz vb. malzemeye yer vermesi açısından edebî, aynı alanla ilgili kelime ve terimleri açıklaması yönünden lisanî, ilimler tarihi ve Arap medeniyeti sahasında güvenilir bir kaynak olarak da tarihî bir değere sahiptir. Üç bölümden meydana gelen eserin ilk bölümünde zaman çeşitleri, yıl, ay ve gün hesapları; ikinci bölümde gezegenler, güneş, ay ve yıldızlar; son bölümde ise mevsimler, burçlar ve aylar hakkında bilgi verilmiştir. Eserin ilmî neşri İzzet Hasan tarafından gerçekleştirilmiştir (Dımaşk 1964).
İbnü’l-Ecdâbî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: İħtiśâru Nesebi Ķureyş (Zübeyr b. Bekkâr’ın Nesebü Ķureyş’inin ihtisarı olmakla beraber İbnü’l-Ecdâbî’nin esere önemli ilâvelerde bulunduğu kaydedilmektedir); er-Red Ǿalâ Teŝķīfi’l-lisân ve telķīĥi’l-cenân (Ebû Hafs İbn Mekkî es-Sıkıllî’nin eserine reddiyedir); Şerĥu mâ âħiruhû yâǿ müşeddede mine’l-esmâǿ ve beyânü iǾtilâl hâźihi’l-yâǿ (eserde sonunda yâ harfi bulunan isimler incelenmiştir); el-ǾArûż (önemli bir eser olduğu belirtilmektedir); Risâletü’l-ĥavel (edebî bir risâledir); el-Muħtaśar fî Ǿilmi’l-ensâb.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Ecdâbî, el-Ezmine ve’l-envâǿ (nşr. İzzet Hasan), Dımaşk 1964, neşredenin girişi, s. 21-22; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, I, 130; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-rüvât, I, 193; Ticânî, Riĥletü’t-Ticânî (el-Coġrâfyâ el-İslâmiyye içinde, nşr. Fuat Sezgin), Tunus 1958 → Frankfurt 1414/1994, CLXXXV, 262-264; Ahmed b. Hüseyin en-Nâib, el-Menhelü’l-Ǿaźb fî târîħi Tarablusü’l-ġarb, İstanbul 1317, I, 104, 154-156; Brockelmann, GAL, I, 375; Suppl., I, 541; Ziriklî, el-AǾlâm, IV, 620-622; Hüseyin Nassâr, el-MuǾcemü’l-ǾArabî neşǿetühû ve taŧavvüruh, Kahire 1968, s. 124, 129, 133, 213; a.mlf., “İbnü’l-Ecdâbî”, MevsûǾatü’l-ĥađâreti’l-İslâmiyye, Amman 1993, fas. II, 132-134; Abdülvehhâb b. Mansûr, AǾlâmü’l-maġribi’l-ǾArabî, Rabat 1979, I, 46-47; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, IV, 620-622; Ramazan Abdüttevvâb, “Kitâbân li’bni’l-Ecdâbî”, MMMA (Kahire), XL/2 (1417/1996), s. 141-157; Ch. Pellat, “Ibn Al-Adābī”, EI² (İng.), III, 696; Suppl., s. 380-381.
Ahmet Turan Arslan