İBNÜ’l-BENNÂ el-BAĞDÂDÎ
(ابن البنّا البغدادي)
Ebû Alî el-Hasen b. Ahmed b. Abdillâh b. el-Bennâ el-Bağdâdî (ö. 471/1079)
Hanbelî fakihi, kıraat ve hadis âlimi.
396 (1005) yılında Bağdat’ta doğdu. Birçok âlimin yetiştiği bir aileye mensuptur. Hanbelî mezhebinin gelişmesine eserleri ve mücadelesiyle büyük katkıda bulunan Kādî Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ ile Kādî Ebû Ali İbn Ebû Mûsâ el-Hâşimî, Ebü’l-Fazl Abdülvâhid b. Abdülazîz et-Temîmî, Ebü’l-Hüseyin İbn Bişrân, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Hamâmî, Hilâl b. Muhammed el-Haffâr, Ebû Muhammed es-Sükkerî, Ebü’l-Feth İbn Ebü’l-Fevâris, Ebü’l-Kāsım İbn Şebbân, Ebü’l-Hasan İbn Razkūye, Ebû Ali İbn Şâzân el-Bağdâdî ve Ebü’l-Ferec Ahmed b. Muhammed İbnü’l-Müslime gibi âlimlerden ders okudu. Hocalarının çoğu Hanbelî olmakla birlikte aralarında diğer fıkıh mezheplerine mensup âlimler de vardı. İyi bir eğitim alan ve başta fıkıh, hadis ve kıraat olmak üzere dinî ilimlerin birçok dalında derinleşen İbnü’l-Bennâ, Câmiu’l-kasr ve Câmiu’l-Mansûr’daki ders halkalarında birçok öğrenci yetiştirdi; ayrıca vaazları ile de tanındı. Öğrencileri arasında başta oğulları Ebû Gālib Ahmed, Ebû Abdullah Yahyâ ve Ebû Nasr Muhammed olmak üzere Ebû Abdullah Hüseyin b. Muhammed ed-Debbâs, Ebû Gālib es-Sühreverdî, Ebû Mansûr el-Kazzâz, Ebü’l-İz Muhammed b. Hüseyin el-Kalânisî, İbn Ebû Ya‘lâ, Ebû Bekir Kādı’l-Mâristân ve Muhammed b. Fütûh el-Humeydî gibi şahsiyetler bulunmakta-dır (hocaları ve öğrencilerinin bir listesi için bk. el-MuķniǾ, neşredenin girişi, I, 97-117). İbnü’l-Bennâ 5 Receb 471’de (11 Ocak 1079) Bağdat’ta vefat etti. Ders verdiği Câmiu’l-kasr ve Câmiu’l-Mansûr’da ayrı ayrı kılınan iki cenaze namazından sonra Bâbü Harb Mezarlığı’na defnedildi.
Çağdaşları tarafından iyi ahlâk sahibi ve zâhid bir kimse, şair ve edip, hadis ve fıkıhta otorite, döneminde Hanbelî fıkhının şeyhi olarak tanıtılan İbnü’l-Bennâ, Hanbelî geleneğine uygun şekilde akaid konusunda Selefî bir tavır ortaya koyarak bid‘atlarla mücadele etmiş, sünnetin
müdafaasını yapmıştır. Herhalde hocalarının arasında yer alan Şâfiî fakihlerinin etkisiyle zaman zaman Şâfiîler’le Hanbelîler’i telif eden görüşler ileri sürdüğü de olmuştur (İbn Receb, I, 33).
Eserleri. İbnü’l-Bennâ’nın 150, 200, 300, hatta 500 kadar eser yazdığı ve müellifin kendini döneminde en çok eser telif eden kimse olarak tanıttığı nakledilmekle beraber kaynaklarda çoğu risâle hacminde elliye yakın kitabının adı zikredilir; bunlardan da çok azı günümüze ulaşmıştır. 1. el-MuķniǾ fî şerĥi Muħtaśari’l-Ħıraķī. Hanbelî mezhebinin temel kaynaklarından olan Hırakī’nin eseri üzerine ya-zılmış bir şerh olup Abdülazîz b. Süleyman el-Baîmî tarafından neşredilmiştir (I-IV, Riyad 1414/1993). 2. et-Târîħ (Müźekkire). İbnü’l-Bennâ’nın 461 (1068) yılında tuttuğu günlük notlardan meydana gelen yaklaşık on altı varaklık bu eseri George Makdisî İngilizce’ye tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (bk. bibl.). 3. Kitâbü Beyâni’l-Ǿuyûb elletî yecibü en yectenibehe’l-ķurrâǿ ve îżâĥu’l-edevât elletî büniye Ǿaleyhe’l-iķrâ (nşr. Gānim Kudûrî Hamed, MMMA, XXXI/1 [Küveyt 1407/1987], s. 7-58). Bunların yanı sıra er-Risâletü’l-muġniyye fi’s-sükût ve lüzûmi’l-büyût (nşr. Abdullah b. Yûsuf el-Cedî‘, Riyad 1409/1989); Fażlü’t-tehlîl ve ŝevâbühü’l-cezîl (nşr. Abdullah b. Yûsuf el-Cedî‘, Riyad 1409/1989); el-Muħtâr fî uśûli’s-sünne (nşr. Abdürrezzâk b. Abdülmuhsin el-Abbâd el-Bedr, Medine 1413); Şerĥu’l-Îżâĥ (Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Îżâĥ fi’n-naĥv adlı eserinin şerhidir [Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 17]) ve er-Red Ǿale’l-mübtediǾa (Şam’da Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de baş tarafından eksik bir nüshası, Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de de mikrofilmi [Mektebetü’l-mahtûtât, nr. 1629] mevcuttur) İbnü’l-Bennâ’nın bugüne ulaşan eserlerindendir.
Müellifin kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları da şunlardır: Âdâbü’l-Ǿâlim ve’l-müteǾallim, Aħbârü’l-evliyâǿ ve’l-Ǿubbâd bi-Mekke, Aħbârü’l-Ķāđî Ebî YaǾlâ, Ŝenâǿü Aĥmed Ǿale’ş-ŞâfiǾî ve ŝenâǿü’ş-ŞâfiǾî Ǿalâ Aĥmed, Şerĥu ķaśîdeti İbn Ebî Dâvûd fi’s-sünne, Şerefü aśĥâbi’l-ĥadîŝ, Ŧabaķātü’l-fuķahâǿ: Aśĥâbü’l-eǿimmeti’l-ħamse, Feżâǿilü’ş-ŞâfiǾî, Feżâǿilü ŞaǾbân, el-Kâfi’l-mücedded şerĥu’l-Mücerred, el-Kâmil fi’l-fıķh, Kitâbü’z-Zekât ve Ǿiķābü men feraŧa fîhâ, Kitâbü’l-Libâs, Muħtaśaru Ġarîbi’l-ĥadîŝ li-Ebî ǾUbeyd, el-Mefśûl ve’l-mevsûl fî kitâbillâh, Menâķıbü Aĥmed, İǾtiķādü’l-İmâm Aĥmed, Nüzhetü’ŧ-ŧâlib fî tecrîdi’l-meźâhib, et-Tecrîd fi’t-tecvîd, el-Vücûh ve’n-nežâǿir, Ŧuruķu ĥadîŝi İbn ǾAbbâs Ǿani’n-nebiyyi “Raǿeytü Rabbî Ǿazze ve celle”, Kitâb fî aħbâri’l-Mesîĥi’d-Deccâl.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Bennâ el-Bağdâdî, el-MuķniǾ fî şerĥi Muħtaśari’l-Ħıraķī (nşr. Abdülazîz Süleyman el-Baîmî), Riyad 1414/1993, neşredenin girişi, I, 95-145; İbn Ebû Ya‘lâ, Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile, II, 243-244; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam (Atâ), XVI, 200-201; a.mlf., Menâķıbü’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî - Ali M. Ömer), Kahire 1399/1979, s. 630; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, VII, 265-269; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 112; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 276-277; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, III, 1176-1177; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVIII, 380-382; a.mlf., MaǾrifetü’l-ķurrâǿ (Altıkulaç), II, 822-823; Safedî, el-Vâfî, XI, 381-383; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân, III, 100; İbn Receb, eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, Kahire 1372/1952-53 → Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), I, 32-37; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 206; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, II, 195-196; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, V, 107; Burhâneddin İbn Müflih, el-Maķśadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1410/1990, s. 44; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 495-496; Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Menhecü’l-aĥmed (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Beyrut 1403/1983, II, 165-167; Keşfü’ž-žunûn, I, 212, 892; II, 1105, 2001; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, V, 306, 307; G. Makdisi, “Autograph Diary of an Eleventh-Century Historian of Baghdād”, BSOAS, XVIII/1-2 (1956), s. 9-31, 239-260; XIX/1-2 (1957), s. 13-48, 281-303, 426-443; a.mlf., “Ibn al-Bannāǿ”, EI² (İng.), III, 730-731; M. Âsaf Fikret, “İbn Bennâ”, DMBİ, III, 138-139.
Kemal Yıldız