İBNÜ’l-ÂKŪLÎ
(ابن العاقولي)
Ebü’l-Mekârim Gıyâsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh el-Vâsıtî el-Bağdâdî (ö. 797/1394)
Şâfiî fakihi ve hadis âlimi.
733 Recebinde (Nisan 1333) Bağdat’ta doğdu. İlmî geleneğe sahip bir aileye mensup olup ataları Bağdat yakınlarında-ki Âkūl köyünde ikamet ettikleri için buraya nisbetle anılmıştır. Babası Muhyiddin el-Âkūlî’den, Sirâceddin el-Kazvînî ve zamanın diğer önde gelen âlimlerinden ders aldı. Hadis, fıkıh ve Arap dili ve edebiyatı alanlarında kendini yetiştirdi. Dedesi ve babası gibi Bağdat’ta Müstansıriyye ve Nizâmiyye medreselerinde Şâfiî fıkhı okuttu, Mekke, Medine, Şam, Halep ve Kudüs’te hadis rivayet etti.
Devrin âlimleri ve devlet adamları katında saygın bir yeri olan İbnü’l-Âkūlî, bugün Câmiu’l-Âkūlî olarak bilinen Dârü’l-Kur’âni’l-Cemâliyye’nin de kurucusudur. Babasının kabrinin bulunduğu yerde inşa ettirdiği, döneminin bütün ilimlerinin okutulduğu bu medreseye birçok vakıf tahsis eden İbnü’l-Âkūlî’nin yıllık gelirinin tamamını tasadduk ettiği nakledilmektedir.
Timur’un Bağdat’a yönelik saldırısı sırasında Kuzey Irak’ta hüküm süren Celâyirliler hânedanının hükümdarı Sultan Ahmed Celâyir ile beraber Bağdat’tan ayrılan İbnü’l-Âkūlî’nin malları yağma edildi ve ailesi esir alındı. Bir süre Dımaşk ve Kahire’de ikamet ettikten sonra yine Sultan Ahmed’le beraber Bağdat’a döndü ve beş ay sonra burada vefat etti (Safer 797/ Aralık 1394); cenazesi vasiyeti üzerine Ma‘rûf-i Kerhî’nin türbesi civarına defnedildi.
Eserleri. 1. er-Raśf limâ ruviye Ǿani’n-nebiyyi mine’l-fiǾl ve’l-vaśf. Daha çok Hz. Peygamber’in özellikleri ve şahsiyeti öne çıkarılarak telif edilen muhtasar bir hadis kitabıdır (I-II, Dımaşk 1393/1973; Kahire 1406/1986). On yedi bölümden meydana gelen eserin kaynakları arasında İbnü’l-Esîr’in CâmiǾu’l-uśûl’ü, Ömer b. Bedr el-Mevsılî’nin el-CemǾ beyne’ś-Śaĥîĥayn’i, Beyhakī’nin Delâǿilü’n-nübüvve’si, Kādî İyâz’ın eş-Şifâǿı, Hakîm et-Tirmizî’nin en-NaǾt’ı, İbn Mâce’nin es-Sünen’i ve meşhur tabakat kitapları yer almaktadır. 2. ǾArfü’ŧ-ŧîb fî aħbâri Mekke ve Medîneti’l-ĥabîb (nşr. Muhammed Zeynühüm Muhammed Azb, Kahire 1409/1989). 3. Miftâĥu’r-recâ fî şerĥi Meśâbîĥi’d-dücâ. Begavî’nin Meśâbîĥu’s-sünne adlı eserinin şerhidir.
İbnü’l-Âkūlî’nin günümüze ulaşan diğer iki eseri ed-Dirâye fî maǾrifeti’r-rivâye ve Kifâyetü’n-nâsik fî maǾrifeti’l-menâsik’tir (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 209; Suppl., II, 204; DMBİ, IV, 174). Beyzâvî’nin Minhâcü’l-vüśûl ilâ Ǿilmi’l-uśûl ve el-Ġāyetü’l-ķusvâ fî dirâyeti’l-fetvâ adlı eserlerini şerheden İbnü’l-Âkūlî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ǿİddetü’l-vaĥîd ve Ǿumdetü’t-tevĥîd (İslâm akaidine dair manzum bir eserdir), er-Red Ǿale’r-Râfiża.
BİBLİYOGRAFYA:
Makrîzî, Sülûk, VIII, 846; İbn Kādî Şühbe, Ŧa-baķātü’ş-ŞâfiǾiyye, III, 176-178; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 194; a.mlf., İnbâǿü’l-ġumr, III, 275-278; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 225-226; Keşfü’ž-žunûn, II, 1192, 1699, 1879; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VI, 351-352; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 175; Îżâĥu’l-meknûn, II, 140; Brockelmann, GAL, II, 209; Suppl., I, 620; II, 203-204; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 240; Nâcî Ma‘rûf, Târîħu Ǿulemâǿi’l-Müstanśıriyye, Kahire 1976, I, 138, 142-143; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 43; Claude Golliot, “Textes arabes anciens edités en Egypte au cours des années 1990 à 1992”, MIDEO, XXI (1993), s. 543; Mihyâr Alevî Mukaddem, “İbn ǾÂķūlî”, DMBİ, IV, 173-174; Yusuf Şevki Yavuz, “Beyzâvî”, DİA, VI, 102.
Ali Bakkal