İBN ZEYDÂN

(ابن زيدان)

Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Abdirrahmân eş-Şerîf el-Hasenî (1873-1946)

Faslı devlet adamı, tarihçi ve şair.

Rebîülâhir 1290’da (Haziran 1873) eski başşehir Miknâs’taki sarayda doğdu. Fas kraliyet ailesine mensup olup büyük dedelerinden Zeydân’a nisbetle İbn Zeydân diye anılmaktadır. Miknâs’ta ve Fas şehrinde babası Muhammed ve amcası Abdülkādir b. Abdurrahman’dan Kur’an, Miknâs Kadısı Muhammed b. Abdüsselâm et-Tâhirî ve Ahmed b. Muhammed İbn Hayyât ez-Zekkârî’den çeşitli ilimler okudu. Hasan b. Yezîd el-Miknâsî, İbn Abdülkādir es-Sûsî el-Haddâd, Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî ve Abdüsselâm b. Muhammed el-Hevvârî de onun hocalarındandır. Daha sonra babasının yerine Miknâs ve yöresi şeriflerinin başına nakîbüleşraf tayin edildi. 1913’te hac için Mekke’ye giderken Mısır’a, dönüşünde de Tunus, Kayrevan ve Cezayir’e uğradı. Hac yolculuğu, Ortadoğu İslâm dünyasının büyük şehirlerindeki seçkin âlimlerin derslerine katılması için iyi bir fırsat oldu. Bu esnada Ahmed b. İsmâil el-Berzencî, Ahmed b. Muhammed el-Hattâbî es-Senûsî ve Muhammed Bahît el-Mütîî gibi âlimlerden icâzet aldı. Fas’ta Fransız sömürgeciliğinin kurulmasından sonra Miknâs’taki askerî okulun müdür yardımcılığına getirildi. 16 Kasım 1946’da vefat etti ve büyük bir kütüphane yaptırdığı Miknâs’ta


dedelerinden Sultan Mevlây İsmâil’in türbesine gömüldü.

İbn Zeydân, resmî görevleri yanında ilimle ve edebiyatla da uğraşmış, bilhassa tarihle meşgul olarak Fas Sultanlığı’nın geçmişine dair önemli eserler telif etmiştir; bu arada birçok şiir yazdığı görülür. Onun kitapları, Miknâs ve Fas Filâlî şerifleri hânedanı hakkında kaleme alınmış en önemli kaynaklar sayılmaktadır. Sade bir dille kaleme alınan eserlerinin pek çoğu planlar, resmî belgelerin sûretleri ve resimlerle zenginleştirilmiştir.

Eserleri. 1. İtĥâfü aǾlâmi’n-nâs bi-cemâli aħbâri ĥâđırati Miknâs. Miknâs tarihiyle Fas Filâlî şerifleri hânedanının ilk sultanlarına ve meşhur devlet adamlarına ait biyografilerden oluşan eserde Miknâs’ın topografyası ve iktisadî hayatıyla ilgili önemli bilgiler mevcuttur (sekiz ciltlik eserin beş cildi neşredilmiştir; Rabat 1347-1352/1929-1933). 2. ed-Dürerü’l-fâħire bi-meǿâŝiri’l-mülûki’l-ǾAleviyyîn bi-Fâsi’z-zâhire. Filâlîler’in başlangıçtan 1936 yılına kadarki tarihidir (Rabat 1356/1937). 3. el-Ǿİz ve’ś-śavle fî meǾâlimi nižâmi’d-devle. Abdülvehhâb b. Mansûr’un önsözüyle basılan eser sultanların saray hayatı ve dönemin Fas hükümetinin icraatı hakkındadır (I-II, Rabat 1381-1382/1961-1962). Eserin Rabat el-Hizânetü’l-Haseniyye’deki yazmalarında (nr. 8049-8050) neşredilen kısımlarda bulunmayan bazı bilgiler mevcuttur. 4. el-ǾAlâǿiķu’s-siyâsiyye beyne’d-devleti’l-ǾAleviyye ve’d-düveli’l-ecnebiyye. Mecelletü’l-Maġrib dergisinin 16. sayısının ilâvesi olarak yayımlanan eser (Rabat 1352/1934), Fas Krallığı’nın Avrupa devletleriyle ilişkilerini ele almaktadır. 5. el-Menâhicü’s-seviyye fî meǿâŝiri’l-mülûki’d-devleti’l-ǾAleviyye. Karaviyyîn Külliyesi’nde okutulmak üzere hazırlanmış bir ders kitabıdır. Filâlî (Alevî) tarihini V. Muhammed (1927-1953) dönemine kadar anlatan eserde müellifin diğer kitaplarında yer almayan yeni bilgiler bulunmaktadır (I-II, Rabat, ts.). 6. el-MenzeǾu’l-laŧîf fi’t-telmîĥ bi-mefâħiri Mevlânâ İsmâǾîl eş-Şerîf. 1927 yılında tamamlanmıştır (Dârülbeyzâ 1993). 7. en-Nûrü’l-lâǿiĥ bi-mevlidi’r-Resûli’l-ħâtimi’l-fâtiĥ. Hz. Peygamber’in doğumuna dair yazdığı şiirlerden meydana gelen divanıdır (Tunus, ts., Kifâyetü’l-muĥtâc fî medĥi śâĥibi’l-livâ ve’t-tâc ile birlikte). 8. el-Yümnü’l-vefîr el-vâfî fî-imtidâĥi’l-Cenâb el-Mevlevî el-Yûsufî. Sultan Yûsuf b. Hasan (1912-1927) için yazılan şiirleri ihtiva eder (Fas 1342/1924). 9. Buġyetü’l-müstehâm fî medĥi ħayri’l-enâm śallallâhü Ǿaleyhi ve sellem (Fas 1990). 10. Min ķađâya’l-mesraĥi’l-Maġribî (Miknâs 1978).

Müellifin Fas’ta el-Mektebetü’l-Haseniyye Zeydânî koleksiyonunda bulunan yayımlanmamış eserleri de şunlardır: 1. el-Müǿellifûn ve’l-müǿellefât Ǿalâ Ǿahdi’d-devleti’l-ǾAleviyye (nr. 12564). İbn Sûde hacimli bir cilt olduğunu söyler (Delîlü müǿerriħi’l-Maġribi’l-aķśâ, I, 158). 2. en-Nehđatü’l-Ǿilmiyye fî Ǿahdi’d-devleti’l-ǾAleviyye: İĥyâǿü’l-Ǿulûm ve izdihâruhâ fî Ǿaśri’d-devleti’l-ǾAleviyye. Mecelletü’l-Maġrib’de kısmen yayımlanmıştır (sy. 5, 1355/1936, s. 11-17). 3. Fihrist. Eserde müellifin Fas ve Hicaz’daki hocalarından bahsedilir. 4. Riĥletü’l-Ĥicâz ve Mıśr ve’ş-Şâm (nr. 12381). 5. İǾlâmü’l-ĥâđır ve’l-bâd. Hz. Peygamber için yazdığı şiirlerini ihtiva eder (nr. 12430). 6. Evżaĥu’l-mecâz (icâzet konusundadır). 7. Tebyînü vücûhi’l-iħtilâl fî müstenedi iǾlâni’l-Ǿadliye li-ŝübûti rüǿyeti’l-hilâl (eserlerinin bir listesi için bk. Muhammed Haccî, IX, 3218).

BİBLİYOGRAFYA:

Muhammed b. Abbas el-Kabbâc, el-Edebü’l-ǾArabî fi’l-Maġribi’l-aķśâ, Muhammediye 1400/1979, I, 81-82; Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîlü müǿerriħi’l-Maġribi’l-aķśâ, Dârülbeyzâ 1960, I, 27, 47, 56, 158-162, 169, 170; II, 328, 361, 377, 434, 442, 448; Ahmed Miknâsî, Ehemmü meśâdiri’t-târîħ ve’t-terceme fi’l-Maġrib, Tıtvân 1963, s. 13; W. Marçais, “Les belles chroniques de Meknès”, CRAIBL, s. 19-20; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), III, 335; Fevzî Abdürrezzâk, el-MaŧbûǾâtü’l-ĥaceriyye fi’l-Maġrib, Rabat 1986, s. 30, 83, 119; Muhammed el-Menûnî, el-Meśâdirü’l-ǾArabiyye li-târîħi’l-Maġrib, Muhammediye 1410/1989, II, 199-200, 207, 211-212, 219, 230, 237, 240, 255, 277; a.mlf., “Müǿerriħu Miknâs İbn Zeydân”, DaǾvetü’l-ĥaķ, X/1 (1966), s. 93-99; Muhammed Haccî, MevsûǾatü aǾlâmi’l-Maġrib, Beyrut 1417/1996, IX, 3216-3219; “Un petit fils de M. Ismail à Meknès”, Afrique du nord illustrée, 29 Juin 1930; G. Deverdun, “Ibn Zaydān”, EI² (İng.), III, 973.

Phılıp Charles Sadgrove