İBN VEHBÂN
(ابن وهبان)
Ebû Muhammed Emînüddîn Abdülvehhâb b. Ahmed b. Vehbân ed-Dımaşkī (ö. 768/1367)
Hanefî fıkıh âlimi.
730’dan (1329) önce Hama’da doğdu. Burada ve Dımaşk’ta öğrenim gördü. İbnü’l-Fasîh, Bahâeddin el-Mısrî, Sadreddin İbn Mansûr ve Ebü’l-Abbas Şehâbeddin el-Ayıntâbî’den ders aldı. Dımaşk’ta çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Fıkıh ve usulü, Arap dili, lugat, edebiyat ve kıraat alanlarında adını duyurdu. 760 (1359) yılında Hama kadılığına tayin edildi. 762’de (1361) görevinden alındıysa da ertesi yıl tekrar aynı göreve getirildi ve Zilhicce 768’de (Ağustos 1367) vefatına kadar bu görevini sürdürdü. İbn Habîb ve İbn Tağrîberdî diğer kaynakların aksine ondan kā-dılkudât diye söz ederler ki muhtemelen kadılıkla da bu görev kastedilmiştir.
Eserleri. 1. Ķaydü’ş-şerâǿid ve nažmü’l-ferâǿid (Manžûmetü İbn Vehbân, el-Manžûmetü’l-Vehbâniyye). Müellifin şöhretine vesile olan fıkha dair bir eserdir. “Râ” kafiyeli olup tavîl bahrinde yazılan eser el-Hidâye’nin tertibine göre düzenlenmiştir. Birçok yazma nüshası mevcut olup (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 352/2, vr. 55-84, nr. 1188, 1196; Cârullah Efendi, nr. 892, 30 varak; Âşir Efendi, nr. 122, 31 varak; Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1169, vr. 61-87) Muhibbüddin el-Alvânî’nin el-Manžûmetü’l-Muĥibbiyye adlı eseriyle birlikte basılmıştır (Kahire 1296). 2. Ǿİķdü’l-ķalâǿid fî ĥalli Ķaydi’ş-şerâǿid. Bir önceki eserin şerhi olup çeşitli nüshaları mevcuttur (Süleymaniye Ktp., Yahyâ Tevfik, nr. 1437, 347 varak, Süleymaniye, nr. 507, 274 varak, Lâleli, nr. 1038, 1039, 1040, 1048, Esad Efendi, nr. 757; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1648). İzzeddin İbnü’l-Furât eseri Nuħbetü’l-fevâǿid min Ǿİķdi’l-ķalâǿid adıyla ihtisar etmiş (Keşfü’ž-žunûn, II, 1865; Brockelmann, GAL, II, 95; Suppl., II, 888; Muhammed Mutî‘ el-Hâfız, II, 180), Seriyyüddin İbnü’ş-Şıhne el-Halebî de şerhin eksiklerini tamamlayıp bazı zor beyitleri değiştirmek suretiyle İbn Vehbân’ın manzumesini Tafśîlü Ǿiķdi’l-ferâǿid bi-(ve) tekmîli Ķaydi’ş-şerâǿid adıyla şerhetmiştir. Çok tutulan bu şerhin Köprülü Kütüphanesi’ndeki (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 595) müellif hattı nüsha başta olmak üzere birçok yazması bulunmaktadır (meselâ Manisa İl Halk Ktp., nr. 5508; TSMK, III. Ahmed, nr. 1144; Kütahya Vahîd Paşa Ktp., nr. 1105; DİB Ktp., nr. 99; İÜ Ktp,. AY, nr. 3232; Edirne Selimiye Ktp., nr. 761; Çorum İl Halk Ktp., nr. 1319, 1494; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 416; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 848,
Esad Efendi, nr. 786, Beşir Ağa, nr. 267, 268; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1649, 1650; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 376; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2326, 2482; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 823, 824). Ķaydü’ş-şerâǿid’i Hanefî âlimlerinden Şürünbülâlî (Süleymaniye Ktp., Servili, nr. 239; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 95; Suppl., II, 88) ve Nûreddin İbn Gānim el-Makdisî ile (Keşfü’ž-žunûn, II, 1866) Sâlih el-Medhûn da şerhetmiştir (nşr. Mervân Muhammed Şaâr, ǾAvnü’l-ĥükkâm Ǿalâ faśli’l-aĥkâm: Şerĥu Manžûmeti’l-İmâm İbn Vehbân, Beyrut 1415/1994).
Kâtib Çelebi, İbn Vehbân’a Ġāyetü’l-iħtiśâr fî uśûli ķırâǿati Ebî ǾAmr adlı bir eser nisbet etmekteyse de (Keşfü’ž-žunûn, II, 1189) Kahire’de el-Hizânetü’t-Teymûriyye (Mecâmî‘, nr. 228) ve Musul’da Mektebetü’l-evkāfi’l-âmme’de (Meryem Hatun, Mecmû‘, nr. 52/1) müellifin İmtiŝâlü’l-emr fî ķırâǿati Ebî ǾAmr adlı bir eseri bulunmaktadır. Brockelmann da İbn Vehbân’ın Eĥâsinü’l-aħbâr fî meĥâsini’s-sebǾati’l-aħyâr eǿimmeti’l-ħamseti’l-emśâr elleźîne işteheret ķırâǿatühüm fî sâǿiri’l-emśâr adlı bir eserini kaydetmektedir (GAL Suppl., II, 88). İbn Vehbân’ın Şemseddin Konevî’ye ait Dürerü’l-biĥâr üzerine bir şerhi olduğu kaynaklarda zikredilmekte, Kâtib Çelebi de müellifin Ǿİkdü’l-ķalâǿid’de bu eserine atıfta bulunduğunu belirtmektedir (Keşfü’ž-žunûn, I, 746).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Habîb el-Halebî, Teźkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Manśûr ve benîh (nşr. Muhammed Muhammed Emîn), Kahire 1986, III, 303; Makrîzî, es-Sülûk, VII, 146; İbn Kādî Şühbe, Târîħ (nşr. Adnân Dervîş), Dımaşk 1977, III, 300-301; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, II, 423-424; Takıyyüddin İbn Fehd, Laĥžü’l-elĥâž (Źeylü Teźkireti’l-ĥuffâž li’ź-Źehebî içinde, nşr. M. Zâhid el-Kevserî), Dımaşk 1347, s. 152; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ś-śâfî, VII, 378; a.mlf., ed-Delîlü’ş-Şâfî Ǿale’l-Menheli’ś-śâfî (nşr. Fehîm M. Şeltût), Kahire, ts., I, 431-432; a.mlf., en-Nücûmü’z-zâhire, XI, 92; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim (nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf), Dımaşk 1413/1992, s. 198-199; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 123; Temîmî, eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, IV, 408-409; Keşfü’ž-žunûn, I, 746; II, 1189, 1865-1866; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VI, 212; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 26, 113; Brockelmann, GAL, II, 95; Suppl., II, 88; Fihrisü’l-Ħizâneti’t-Teymûriyye, Kahire 1367/1948, I, 10; Sâlim Abdürrezzak Ahmed, Fihrisü maħŧûŧâti Mektebeti’l-evķāfi’l-Ǿâmme fi’l-Mevśıl, Musul 1975, VII, 294; Muhammed Mutî‘ el-Hâfız, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye: el-Fıķhü’l-Ĥanefî, Dımaşk 1401/1981, I, 216-218; II, 97, 180; Ahmet Özel, Hanefî Fıkıh Alimleri, Ankara 1990, s. 81-82, 108-109, 127; el-Fihrisü’ş-şâmil: Maħŧûŧâtü’l-ķırâǿât (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1994, I, 287-288.
Ahmet Özel