İBN VÂSIL
(ابن واصل)
Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Nasrillâh et-Temîmî el-Hamevî eş-Şâfiî (ö. 697/1298)
Eyyûbî dönemi tarihçisi.
2 Şevval 604’te (20 Nisan 1208) Hama’da doğdu. Babası Sâlim b. Nasrullah, Eyyûbîler’den Dımaşk hâkimi el-Melikü’l-Muazzam Îsâ ve oğlu el-Melikü’n-Nâsır Dâvûd’un hizmetinde bulunmuş, bir müddet Hama ve Maarretünnu‘mân kadılığı görevini yürütmüştür. Çocukluğu Hama’da
geçen İbn Vâsıl burada iyi bir eğitim gördü. 622’de (1225) el-Melikü’l-Muazzam Îsâ’nın daveti üzerine babasıyla birlikte Kudüs’e gitti. Bu şehirde yaklaşık dört yıl süren ikameti esnasında Şemseddin el-Ba‘lebekkî’den Arapça ve tecvid okudu. Babası hacca gittiğinde onun yerine Nâsıriyye Medresesi’nde ders verdi (1227-1228). Daha sonra Dımaşk’a dönerek ilmî çalışmalarına burada devam etti. Zekiyyüddin Muhammed el-Birzâlî’den hadis okudu. Halep’te bulunduğu 1230-1231 yıllarında Bahâeddin İbn Şeddâd ve Necmeddin el-Habbâz’dan fıkıh ve usul, Ebü’l-Bekā İbn Yaîş’den Arap dili ve belâgat dersleri aldı.
629’da (1232) babasıyla birlikte el-Melikü’n-Nâsır Dâvûd’un hizmetine giren İbn Vâsıl Kerek’e yerleşti. Burada Şemseddin el-Hüsrevşâhî’den nazarî ilimler okudu. 631 (1234) yılında Hama hâkimi el-Melikü’l-Muzaffer Mahmûd’un hizmetine girdi. Bu yıllarda astronomiyle ilgili birtakım aletler yapan matematikçi Alemüddin Kaysar’a yardımcı oldu. Daha sonra el-Melikü’l-Muzaffer adına İbn Ebü’d-Dem’le birlikte Bağdat’a elçi olarak gitti (641/1243). Aynı yıl Kahire’ye geçerek Sultan el-Melikü’s-Sâlih Necmeddin Eyyûb’un hizmetine girdi. Bir süre sonra, Selâhaddîn-i Eyyûbî tarafından medrese haline getirilen Kahire’deki Akmer Camii’ne müderris tayin edildi. 649’da (1252) hac vazifesini ifa etti. Kahire’de bir müddet kadı olarak da görev yapan İbn Vâsıl, Ramazan 659’da (Ağustos 1261) Memlük Sultanı I. Baybars tarafından Sicilya Kralı Manfred’e elçi olarak gönderildi (Müferricü’l-kürûb, IV, 248; Ebü’l-Fidâ, II, 376-378). İbn Vâsıl burada uzun süren ikameti esnasında Manfred ile dostluk kurdu ve el-Enberûriyye (Nuħbetü’l-fiker) adlı mantık kitabını ona ithaf etti.
İbn Vâsıl, 663 (1264-65) yılında Hama’ya kādılkudât olarak tayin edildi ve hayatının geri kalan kısmını burada ders verip eser telif etmekle geçirdi. 690’da (1291) son defa Kahire’yi ziyaret etti. Dımaşk, Kudüs, Halep, Bağdat, Mekke-Medine ve Kahire gibi önemli merkezlerde bulunan, Mısır’da kaldığı yıllarda VII. Haçlı Seferi’ne, hâkimiyetin Eyyûbîler’den Memlükler’e geçişine, Moğol istilâsına ve Abbâsî hilâfetinin yıkılışına şâhit olan İbn Vâsıl 697 Şevvali sonunda (1298 Ağustos başı) Hama’da vefat etti. Tarih, edebiyat, mantık, fıkıh ve astronomi gibi ilim dallarında otorite sayılan İbn Vâsıl Hama tarih ekolünün kurucusu olarak kabul edilir.
Eserleri. 1. Müferricü’l-kürûb fî aħbâri Benî Eyyûb. Özellikle Eyyûbîler tarihi açısından büyük değer taşır. Atabegler döneminden başlayan ve Memlük Devleti’nin ilk yıllarına kadar (661/1262-63) gelen eserin ilk bölümleri daha önce ya-zılmış kitaplardan derlenmiş olmakla birlikte orijinal bilgiler de ihtiva eder. Müellif bu kısımları yazarken İzzeddin İbnü’l-Esîr, İbnü’l-Adîm, İbnü’l-Ezrak el-Fârikī, Ebû Şâme el-Makdisî, Bahâeddin İbn Şeddâd, Kādî el-Fâzıl, İmâdüddin Kâtib el-İsfahânî, İbn Ebü’d-Dem, Sıbt İbnü’l-Cevzî, İbn Abdüzzâhir ve İbn Hallikân’ın eserlerinin yanı sıra Hama hâkimi I. el-Melikü’l-Mansûr Muhammed b. Takıyyüddin’in günümüze sadece bir kısmı ulaşan Miżmârü’l-ĥaķāǿiķ ve sırrü’l-ħalâǿiķ adlı kitabından ve İmâdüddin Kâtib’in zamanımıza kadar gelmeyen risâleleriyle resmî belgelerden istifade etmiştir. İbn Vâsıl, eserin ilk kısımlarında olayların içinde yer almış şahsiyetlerin rivayetlerine de yer vermiştir. Bunlar arasında babası Sâlim b. Nasrullah, Sicilya Kralı Manfred, el-Melikü’l-Mansûr, İbnü’l-Adîm, el-Melikü’n-Nâsır Dâvûd, Hüsâmeddin el-Hezbânî, Bahâeddin Züheyr ve İsmâilî lideri Tâceddin gibi şahsiyetler yer almaktadır. Müferricü’l-kürûb Nûreddin Mahmud Zengî’nin atabegliği, Halife Müsterşid-Billâh, Suriye şehirleri, Eyyûbî ve Haçlı ordularının yapısı, Türkopoller, Sicilya müslümanları, iktâ ve diğer kaynaklarda geçmeyen bazı terimler hakkında önemli bilgiler ihtiva eder. Eserin 620 (1223) yılından sonraki kısmı, müellifin müşahedelerine ve olaylarda rol oynamış devlet adamlarından dinlediklerine dayanmaktadır. Titizliğiyle tanınan İbn Vâsıl oldukça karmaşık görünen Eyyûbî tarihini düzenli bir şekilde kaydetmiş, üslûp açısından özellikle İbnü’l-Esîr ve Ebû Şâme’den etkilenmiştir. Eyyûbî hânedanına mensup olan öğrencisi Ebü’l-Fidâ’nın yanı sıra Baybars el-Mansûrî, Mûsâ b. Muhammed el-Yûnînî, Ahmed b. Abdülvehhâb en-Nüveyrî, İbn Tağrîberdî, Nâsırüddin İbnü’l-Furât, Makrîzî, Zehebî ve Bedreddin el-Aynî gibi tarihçiler İbn Vâsıl’ın eserinden büyük ölçüde faydalanmışlardır. Eser VIII. (XIV.) yüzyılda telif edilen, zamanımıza ulaşmamış ve müellifi meçhul Ġāyetü’l-maŧlûb fî târîħi Benî Eyyûb ile bu eserin muhtasarı olan ve yine müellifi bilinmeyen Nüzhetü’n-nâžır ve râĥatü’l-ħâŧır’ın yanında İzzeddin el-Askalânî’nin Şifâǿü’l-ķulûb fî menâķıbi Benî Eyyûb adlı eserinin de başlıca kaynağıdır. Müferricü’l-kürûb’a, Hama hâkimi II. el-Melikü’l-Mansûr Muhammed’in inşâ kâtibi Ali b. Abdürrahîm tarafından 695 (1296) yılına
kadar gelen bir zeyil yazılmıştır. Aslı üç cilt olan eserin 645 (1247) tarihine kadar olan kısmı Cemâleddin eş-Şeyyâl (I-III, Kahire 1953-1960), devamı ise Haseneyn Muhammed Rebî‘ (IV-V, Kahire 1972-1977) tarafından neşredilmiştir. Bu neşrin 615-628 (1218-1231) yıllarını kapsayan IV. cildini Pervîz Atabekî Farsça’ya çevirmiştir (Tahran 1369). 2. et-Târîħu’ś-Śâliĥî. Eyyûbî Sultanı el-Melikü’s-Sâlih Necmeddin Eyyûb’a ithafen yazılmaya başlanan eser sultanın oğlu Turan Şah döneminde tamamlanmıştır. İki bölümden meydana gelen eserin birinci bölümü Taberî’nin Târîħ’inden ihtisar edilmiştir. Bu bölüm, İbn Cerîr et-Taberî’nin ölüm yılı olan 310’da (923) sona erer. İkinci bölümde, Fâtımîler’den itibaren Necmeddin Eyyûb’un 636 (1239) yılında Dımaşk’ta sultan olmasına kadar geçen dönem özet halinde anlatılmıştır. Müellif burada da İbnü’l-Esîr ve İbnü’l-Kalânisî gibi tarihçilerden istifade etmiştir. Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan et-Târîħu’ś-Śâliĥî’nin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Fâtih, nr. 4224) kayıtlıdır (diğer nüshalar için bk. Şâkir Mustafa, IV, 35). Eserin Müferricü’l-kürûb’da adı geçen et-Târîħu’l-kebîr ile aynı kitap olup olmadığı tartışmalıdır (a.g.e., a.y.; Şeşen, s. 155; DMBİ, V, 64). 3. Tecrîdü’l-Eġānî min źikri’l-meŝâliŝ ve’l-meŝânî. Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’ye ait eserin muhtasarı olup Hama hâkimi II. el-Melikü’l-Mansûr Muhammed adına yazılmıştır. Müellif, eserin mukaddimesinde el-Eġānî’deki gereksiz ayrıntı ve tekrarları çıkardığını, bazı kapalı ifadeleri açıkladığını belirtmiştir. İbn Vâsıl, 666 (1268) yılı civarında tamamladığı eserine Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin biyografisini de eklemiştir. Tecrîdü’l-Eġānî Tâhâ Hüseyin ve İbrâhim el-Ebyârî tarafından yayımlanmıştır (I-VI, Kahire 1955-1963). 4. ed-Dürrü’n-nażîd fî şerĥi’l-Ķaśîd. Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in aruza dair el-Maķśadü’l-celîl fî Ǿilmi’l-Ħalîl adlı eserinin şerhidir (nşr. Muhammed Âmir Ahmed Hasan, Minye 1987). 5. el-Enberûriyye (Nuħbetü’l-fiker). İbn Vâsıl’ın 659’da (1261) Sicilya Kralı Manfred’e ithafen yazmış olduğu mantık kitabı olup bir nüshası Yale Üniversitesi Kütüphanesi’nde (nr. L-103) kayıtlıdır (Nemoy, s. 149). 6. Nažmü’d-dürer fi’l-ĥavâdiŝ ve’s-siyer. Son Eyyûbî sultanı el-Melikü’l-Muazzam Tûran Şah adına yazılmış bir İslâm tarihi olup günümüze ulaşan bazı kısımları Chester Beatty Library’de (nr. 5264) bulunmaktadır (Arberry, VII, plate 194). 7. Şerĥu’l-Cümel. Efdalüddin el-Hûnecî’nin mantığa dair kitabının şerhi olup bir nüshası Yale Üniversitesi Kütüphanesi’nde (nr. L-104) kayıtlıdır (Nemoy, s. 150). İbn Vâsıl’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: et-Târîħu’l-kebîr, Muħtaśarü’l-ErbaǾîn, Muħtaśarü’l-Edviyeti’l-müfrede, Muħtaśarü’l-Mecisŧî, Hidâyetü’l-elbâb, Şerĥu’l-Mûcez, Risâle fî Ǿilmi’l-menâžır, Ħaśâǿiśü’l-enbiyâǿ (Safedî, el-Vâfî, III, 85-86; Îżâĥu’l-meknûn, I, 430; DMBİ, V, 64).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Vâsıl, Müferricü’l-kürûb, I, 28, 33, 42, 61, 72-75, 197, 204, 210, 211, 228, 278, 280, 282-284, 407-408; III, 5,17, 25, 48, 51, 54, 93, 134-135, 146, 148, 228; IV, 134, 184, 214, 227, 233, 243-244, 248, 256-257, 311-312, 330; V, 13-14, 18, 34-35, 39, 90, 111-112, 323-325, 333-334; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 1-22; Ebü’l-Fidâ, el-Muħtaśar (nşr. Mahmûd Deyyûb), Beyrut 1417/1997, II, 376-378; Safedî, el-Vâfî, III, 85-86; a.mlf., Nektü’l-himyân (nşr. Ahmed Zekî Bek), Kahire 1329/1911, s. 250-251; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, II, 554-555; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 108-109; Keşfü’ž-žunûn, II, 1772; Cl. Cahen, La Syrie du nord à l’époque des croisades et la principauté franque d’Antioche, Paris 1940, s. 68-70; a.mlf., “Les chroniques arabes concernant la Syrie, l’Egypte et la Mésopotamie”, REI, IV (1936), s. 333-362; a.mlf., “Kitâbü Müferrici’l-kürûb fî-aħbâri Benî Eyyûb” (trc. Lutfî Sûsfâm - Râşid Fudayl), Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb CâmiǾatü’l-İskenderiyye, X, İskenderiye 1956, s. 115-118; Brockelmann, GAL, I, 393; Suppl., I, 555; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 138-139; Îżâĥu’l-meknûn, I, 430; L. Nemoy, Arabic Manuscripts in the Yale University Library, New Haven 1956, s. 149-150; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 310; Abbas el-Azzâvî, et-TaǾrîf bi’l-müǿerriħîn, Bağdad 1376/1957, s. 129-131; M. Hilmy M. Ahmad, “Some Notes on Arabic Historiography During the Zengid and Ayyubid Periods (521/1127-648/1250)”, The Historians of the Middle East (ed. B. Lewis - P. M. Holt), London 1962, s. 94-95; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1964, VII, plate 194; N. Elisséeff, Nūr ad-Dīn, Damas 1967, I, 60-62; A. Shiloah, The Theory of Music in Arabic Writing, München 1979, s. 150; Hüseyin Hasan, AǾlâmü’t-Temîm, Beyrut 1980, s. 569-570; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1993, IV, 34-37; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 133-134; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 154-156; Salah el-Beheiry, “Le décret de nomination de l’historien Ibn Wāśıl au poste de professeur de la mosquée al-Aqmar”, AIsl., XII (1974), s. 85-94; Adnan Sâdık Erzi, “İbn Vâsıl”, İA, V/2, s. 833-835; Gamal el-Din el-Shayyal, “Ibn Wāśıl”, EI² (İng.), III, 967; Abdullah Azîmâî - Ali Beyyât, “İbn Vâśıl”, DMBİ, V, 62-64.
Cengiz Tomar