İBN TOLUN, Şemseddin

(شمس الدين ابن طولون)

Ebü’l-Fazl (Ebû Abdillâh) Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed b. Tolun ed-Dımaşkī (ö. 953/1546)

Tarihçiliğiyle meşhur olan âlim ve şair.

IX. (XV.) yüzyılın son çeyreğinde Dımaşk’ın Sâlihiye semtinde doğdu; tica-retle ve bazı fertleri ilimle uğraşan bir Türk ailesine mensuptur. Dedelerinden Humâreveyh bir memlüktür; annesinin ise İbn Tolun’un kendi ifadesinden Anadolulu bir kadın olduğu ve Anadolu halkının dilini çok iyi konuştuğu öğrenilmektedir (el-Fülkü’l-meşĥûn, s. 27). İlk derslerini babası ile, müftülük ve Dımaşk Dârüladli’nde kadılık yapan amcası Cemâleddin Yûsuf’tan aldı, ayrıca dedesiyle onun anne bir kardeşi Burhâneddin b. Kındîl’den faydalandı. Yedi yaşında hıfzını tamamladı. Küçük yaşta babasını kaybedince Yûnusiye Hankahı’na yerleştirildi. Çeşitli medreselere devam ederek Arap dili ve edebiyatı, fıkıh ve usulü, hadis usulü, kıraat ve mantığa dair bazı temel metinleri ezberledi.

İbn Tolun İslâmî ilimler başta olmak üzere tarih, tıp, hendese, matematik, mûsiki ve edebiyat gibi zamanında okutulan ilimlerin tamamında, bizzat açıkladığına göre otuz sekiz ilim dalında öğrenim gördü ve ayrıca hat meşketti. Gerek hocalarının gerekse onlardan okuduğu ve isimlerini saydığı kitapların sayısı büyük bir yekün tutmaktadır (a.g.e., s. 28-55). Ders aldığı âlimler arasında Nâsırüddin İbn Züreyķ, Takıyyüddin İbn Kādî Aclûn, Necmeddin İbn Müflih, Burhâneddin İbn Avn, Şemseddin İbn Ramazan, Celâleddin ed-Devvânî, Ebü’l-Feth el-Mizzî, amcası Cemâleddin İbn Tolun, İbnü’l-Mibred, Süyûtî, Nuaymî ve kendisinden tıp kitaplarını okuduğu Şemseddin İbn Mekkî onun üzerinde en etkili olanlardır. Özellikle İbn Abdülhâdî ve Nuaymî’den çok etkilenmiş, Dımaşk’ın tarihi, coğrafyası ve topografyası hakkında yazdığı kitaplarda bunların eserlerinden büyük ölçüde faydalanmıştır. İbn Tolun, ayrıca Sâlihiye’de İslâmî ilimlerde âlimlik mertebesine ulaşmış kadınlardan Ümmü Abdürrezzâk Hatice bint Abdülkerîm, Ümmü’l-Hasan Fâtıma bint Halîl ve Bintü’l-Kādî İmâdüddin Ebû Bekir’in de öğrencisi olmuştur. Onun her hocasından bir veya birkaç icâzet aldığı, bunların tamamını bir cilt halinde bir araya getirdiği ve bunu Yavuz Sultan Selim’in vefatı üzerine Şam Valisi Canbirdi Gazâlî tarafından çıkarılan isyan sırasında kaybettiği bilinmektedir (a.g.e., s. 53). Yetiştirdiği öğrencilerin başında Şehâbeddin et-Tîbî, Alâeddin İbnü’l-İmâd, Necmeddin el-Behnesî, İsmâil en-Nablusî ve Zeynüddin İbn Sultân gibi âlimler sayılabilir.

İbn Tolun genç yaşından itibaren, Memlükler’in idaresinde bulunan Dımaşk’ın pek çok medrese, cami, hankah ve zâviyesinde kalfalık, muîdlik, murakıplık, mubassırlık, kütüphane memurluğu, imam-hatiplik ve müderrislik gibi görevler yaptı (a.g.e., s. 59-69). Osmanlılar’ın bölgeye hâkim olmasından (1516) sonra yeni inşa edilen Selimiye Camii’nde Kur’an okumakla görevlendirildi ve bu görevini ölümüne kadar sürdürdü; 1524 yılında da Ömeriyye Medresesi’nde Hanefî fıkhı okutmaya başladı. Ancak daha sonraları teklif edilen Emeviyye Camii hatipliğini ve Dımaşk Hanefî müftülüğünü yaşının ilerlediğini söyleyerek kabul etmedi. 10 Cemâziyelevvel 953 (9 Temmuz 1546) tarihinde yetmiş yaşının üzerinde iken vefat etti.

İslâm tarihinin en velûd âlimlerinden biri olan İbn Tolun bu yönüyle hocalarından Süyûtî’ye benzer; dinî ilimlerden tıp ve astronomiye kadar öğrenim gördüğü pek çok ilim dalında eser vermiştir. Ancak bunların çoğunu asıl temayüz ettiği tarih ve hadis alanlarında yazdığı görülür. Bizzat kendisi el-Fülkü’l-meşĥûn’da 726 kitap ve risâlesinin adını saymakta, onun üzerine çalışan araştırmacılar ise bu listeyi başka kaynaklardan derledikleri yeni isimlerle daha da zenginleştirmektedir. Fakat çoğu risâle hacminde olan bu eserlerin büyük kısmı günümüze ulaşmamış veya istifade edilemeyecek şekilde intikal etmiştir. İbn Tolun’un ayrıca çok sayıda şiir yazdığı ve bunları üç ayrı divanda topladığı bilinmektedir. Mevcut kitapları arasında özellikle Şam tarihiyle ilgili olanlar İslâm tarihi ve medeniyeti açısından çok önemlidir. Bu eserlerinde o zamanki medrese, cami, hankah ve zâviyelerle buralarda verilen eğitim üzerine geniş açıklamalarda bulunmuştur.

Eserleri. 1. İǾlâmü’l-verâ bi-men vülliye nâǿiben mine’l-Etrâk bi-Dımaşķi’ş-Şâmi’l-kübrâ. Dımaşk’ta görev yapan Memlük ve Osmanlı valilerini tanıtan eser, Suriye’de Osmanlı hâkimiyetinin ilk yılları hakkında Memlükler döneminde yetişen tarihçiler tarafından yazılmış az sayıdaki kitaptan biri olması itibariyle önemli bir kaynaktır. Önce M. Henri Laoust tarafından Fransızca tercümesi (Les gouverneurs de Damas sous les Mamlouks et les premiers Ottomans [658-1156/1260-1742], Damas 1952), ardından Muhammed Ahmed Dehmân tarafından aslı (Dımaşk 1383/1964) yayımlanan kitapta valiler tanıtılırken Dımaşk halkı ve kabileleri, önemli olaylar, yerleşim merkezleri, dağlar ve nehirler hakkında da bilgi verilmiştir. Eser, Memlükler döneminde kullanılan siyasî ve idarî terimleri de ihtiva etmektedir. 2. el-LemaǾâtü’l-berķıyye fi’n-nüketi’t-târîħiyye. Kırk dört kıssadan oluşmaktadır. İlk defa Mektebetü’l-kudsî ve’l-büdeyr müessesesinin aynen neşrettiği eseri (Dımaşk 1348/1929) daha sonra Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf tahkikli olarak yayımlamıştır (Beyrut 1994). 3. Müfâkehetü’l-ħillân fî ĥavâdiŝi’z-zamân. 1479-1520 yılları arasında meydana gelen olayları anlatan kitabın birinci bölümü Memlükler’in son dönemini, ikinci bölümü Osmanlılar’ın Suriye ve Mısır’ı fethini ve buralardaki ilk yıllarını ele almaktadır. Bu geçiş safhası hakkında yazılan nâdir eserlerden olan kitap yıl yıl Suriye-Mısır’la ilgili bütün olaylar hakkında bilgi vermektedir. Richard Hartmann tarafından bazı bölümleri Das Tübinger Fragment der Chronik des Ibn Tolun adıyla Almanca’ya tercüme edilen eseri (Berlin 1926) M. Mustafa Hilmî (I-II, Kahire 1962-1964) ve Halîl el-Mansûr (Beyrut 1998) neşretmiştir. 4. eş-Şüźûrü’ź-źehebiyye fî terâcimi’l-eǿimmeti’l-İŝnâǾaşeriyye Ǿinde’l-İmâmiyye. Selâhaddin el-Müneccid tarafından el-Eǿimmetü’l-İŝnâǾaşer adıyla yayımlanmıştır (Beyrut 1958). 5. eŝ-Ŝaġrü’l-Bessâm fî źikri men vülliye ķażâǿe’ş-Şâm. Fetihten müellifin zamanına kadar Dımaşk’ta kadılık yapan fakihlerin hal tercümelerini ihtiva eden eseri Selâhaddin el-Müneccid Ķuđâtü Dımaşķ adıyla neşretmiştir (Dımaşk 1956). 6. el-ǾUķūdü’d-Dürriyye fi’l-ümerâǿi’l-Mıśriyye (nşr. Selâhaddin el-Müneccid, Beyrut 1965). 7. el-Fülkü’l-meşĥûn fî aĥvâli Muĥammed b. Ŧolûn. Müellif tahsil hayatını anlatırken devam ettiği medreseler, ders aldığı âlimler ve okuduğu kitaplar hakkında geniş bilgi verdiğinden eser aynı zamanda devrindeki geleneksel eğitim konusunda zengin bir kaynak sayılır. Önce aynen basılan eser (Dımaşk 1348), daha sonra Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf’un tahkikiyle yayımlanmıştır (Beyrut 1416/1996). 8. Beśtu SâmiǾi’l-mesâmir fî aħbâri Mecnûn Benî ǾÂmir (nşr. Abdülmüteâl es-Saîdî, Kahire, ts.; M. İbrâhim Sâlim, Kahire 1996). 9.


et-TemettuǾ bi’l-iķrân beyne terâcimi’ş-şüyûħ ve’l-aķrân. IX (XV) ve X. (XVI.) yüzyıl âlimlerinin biyografisine dairdir (Dımaşk, ts.). İbn Tolun bu eserine bir de zeyil yazmıştır. Źeħâǿirü’l-ķaśr fî terâcimi nübelâǿi’l-Ǿaśr adını taşıyan bu zeylin bir nüshası Îsâ İskender el-Me’lûf tarafından tanıtılmıştır (Mecelletü’l-MecmaǾi’l-Ǿilmiyyi’l-ǾArabî, Şubat 1923, s. 33-42). 10. Ġāyetü’t-tibyân fî tercemeti’ş-Şeyħ Arslan. Şeyh Esed b. Ya‘kūb’un biyografisidir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunan risâle (Esad Efendi, nr. 1590) Dımaşk’ta yayımlanmıştır (ts.). 11. Ķaydü’ş-şerîd min aħbâri Yezîd. Önceki âlimlerin Yezîd b. Muâviye hakkındaki görüşlerini ihtiva eder (nşr. Fâtıma Mustafa Âmir, Kahire 1976; Muhammed b. Zeynühüm Muhammed Azb, Kahire 1406/1986). 12. el-MeǾazze fîmâ ķīle fi’l-Mizze. Şam’ın Mizze semtinin tarihi olup önemli şahsiyetleri, camileri ve mezarlıkları hakkında bilgi verir. İlk neşri tahkiksiz olarak yapılan eser (Dımaşk 1348) Muhammed Ömer Hammâde tarafından yeniden yayımlanmıştır (Dımaşk 1983). 13. el-Ķalâǿidü’l-cevheriyye fî târîħi’ś-Śâliĥiyye (nşr. Muhammed Ahmed Dehmân, Dımaşk 1368-1375). İbn Tolun bu çalışmasını hazırlarken Sâlihiyeli iki tarihçi Ziyâeddin el-Makdisî ve İbn Abdülhâdî’nin kitaplarıyla Abdülkādir en-Nuaymî’nin ed-Dâris fî târîħi’l-medâris’inden ve İbn Receb’in Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile’sinden büyük ölçüde faydalanmıştır. 14. Ķurretü’l-Ǿuyûn fî aħbâri Bâbi Ceyrûn. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunan eser (Reşid Efendi, nr. 640/3, vr. 108-113) Selâhaddin el-Müneccid tarafından Mecelletü’l-MecmaǾi’l-Ǿilmiyyi’l-ǾArabî’de yayımlanmıştır (XXXIX/2, [Dımaşk 1964], s. 276-294). 15. eş-ŞemǾatü’l-muđıyye fî aħbâri’l-ķalǾati’d-Dımaşķıyye (Dımaşk 1348/1929). 16. Đarbü’l-ĥûŧa Ǿalâ cemîǾi’l-Ġūŧa. Şam’ın Gūta bölgesindeki yetmiş köyle buralarda yetişen âlimler hakkında bilgi veren risâleyi önce Seyyid Habîb el-Ħizânetü’ş-Şarķıyye’de (I/39 [1936]), daha sonra Muhammed Esad Talas Mecelletü’l-MecmaǾi’l-Ǿilmiyyi’l-ǾArabî’de (XXI/3-4 [Dımaşk 1946], s. 149-161; XXI/5-6, s. 236-247; XXI/7-8, s. 338-351) neşretmiştir. 17. Fessü’l-ħavâtim fîmâ ķīle fi’l-velâǿim. Ziyafet âdâbıyla ilgilidir (nşr. Nizâr Abâza, Dımaşk 1987). 18. Tebyîżü’ŧ-ŧırs bimâ verede fi’s-semer leyâli’l-Ǿurs (Dımaşk 1348). 19. Teşyîdü’l-iħtiyâr li-taĥrîmi’ŧ-ŧabl ve’l-mizmâr (nşr. Mecdî Fethî es-Seyyid, Tanta 1993). 20. el-ErbaǾûne fî fażli’r-raĥmeti ve’r-râĥimîn (nşr. Seyyid Ebû Âmme, Tanta 1992). 21. et-Taĥrîrü’l-müressaħ fî aĥvâli’l-Berzaħ (nşr. Ebû Abdurrahman el-Mısrî el-Eserî, Tanta 1991). 22. Mürşidü’l-muĥtâr ilâ ħaśâǿiśi’l-Muħtâr. Hz. Peygamber’in hususiyetlerine dairdir (nşr. Bahâ Muhammed eş-Şâhid, Kahire, ts.). 23. İǾlâmü’s-sâǿilîn Ǿan kütübi seyyidi’l-mürselîn. Resûl-i Ekrem’in yirmi altı mektubunu ihtiva eder. İlk olarak Dımaşk’ta basılan eser (1348/1929), Muhammed el-Arnaût ve Abdülkādir el-Arnaût tarafından yeniden yayımlanmıştır (Beyrut 1983). 24. eş-Şeźretü fi’l-eĥâdîŝi’l-müştehire (nşr. Kemal Zağlûl, Beyrut 1413). 25. et-Teveccühü’l-cemîl li-esrâri âyâtin mine’t-Tenzîl. Mustafa Ya‘kūb eseri yüksek lisans tezi olarak hazırlayıp neşretmiştir (Mekke 1405). 26. el-Mesâǿilü’l-müleķķabât fî Ǿilmi’n-naĥv. Tahkikini Abdülfettâh es-Seyyid Selîm’in yaptığı eseri Mecelletü âlemi’l-kütüb bölümler halinde neşretmiştir (Riyad 1991-1992). 27. el-Menhelü’r-reviy fi’ŧ-ŧıbbi’n-nebevî (nşr. Şeyh Züheyr Osman el-Cuayd, Beyrut 1996). 28. Naķdü’ŧ-ŧâlib li-zeġali’l-menâśıb. Resmî kurumlar ve kamu görevleri hakkındadır (nşr. Muhammed Ahmed Dehmân - Hâlid Muhammed Dehmân, Beyrut 1412/1992). 29. Risâle fî tefsîri ķavlihî TeǾâlâ “İnne İbrâhîme kâne Ĥanîfâ” (nşr. Muhammed Hayr Rama-zan Yûsuf, Beyrut 1997). 30. el-Berķu’s-Sâmî fî taǾdâdi menâzili’l-ĥacci’ş-Şâmî (nşr. Hamed el-Câsir, Mecelletü’l-ǾArab, XXVII [1396/1976], s. 869-905). 31. Tuĥfetü’ŧ-ŧâlibîn (nşr. Câbir es-Seyyid Mübârek, el-Mevrid, XVII/ 4 [1409/1988], s. 229 vd.). 32. Đavǿü’s-sirâc fîmâ ķīle fi’n-nessâc. O dönemde Dımaşk’ta dokunan kumaşlar hakkında bilgi veren risâle Leylâ Sebbâğ tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1978). 33. Kitâbü’l-Ġurafi’l-Ǿaliyye fî terâcimi müteǿaħħiri’l-Ĥanefiyye. Abdülkādir el-Kureşî el-Hanefî’nin el-Cevâhirü’l-muđıyye fî ŧabaķāti’l-Ĥanefiyye’sine zeyil olarak kaleme alınmıştır (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1924). 34. el-İşârât ilâ emâkini’z-ziyârât (İÜ Ktp., AY, nr. 1451, 6309, vr. 1a-21a). 35. ǾUnvânü’r-resâǿil fî maǾrifeti’l-evâǿil (İskenderiye el-Mektebetü’l-belediyye, nr. 2208, müellif hattı). Müellifin ayrıca bir cilt içinde toplanmış, tek bir müstensihin kaleminden çıktığı anlaşılan altı risâlesi daha bulunmaktadır (İÜ Ktp., AY., nr. 3755): Risâletü’l-Faħħi ve’l-Ǿuśfûr, Risâletü’n-niĥle fîmâ verede fi’n-naĥle, Risâletü’l-mülĥa fîmâ verede fî aśli’s-sübĥa, Risâletü’l-ķışri’l-ĥanek fîmâ verede fi’s-semek, Risâletü’t-taǾrîf li-fenni’t-taśĥîf, Risâletü’l-Ķarâķīşi’l-Ħalîl fîmâ verede fi’l-fîl (eserlerinin bir listesi için bk. Mürşidü’l-muĥtâr, neşredenin girişi, s. 14-25; Selâhaddin el-Müneccid, s. 291-298).

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Tolun, el-Ķalâǿidü’l-cevheriyye fî târîħi’ś-Śâliĥiyye (nşr. Muhammed Ahmed Dehmân), Dımaşk 1401/1980, neşredenin girişi, I, 15-36; a.mlf., Naķdü’ŧ-ŧâlib li-zeġali’l-menâśıb (nşr. Muhammed Ahmed Dehmân - Hâlid Muhammed Dehmân), Beyrut 1412/1992, neşredenin girişi, s. 7-18; a.mlf., Mürşidü’l-muĥtâr ilâ ħaśâǿiśi’l-Muħtâr (nşr. Bahâ Muhammed eş-Şâhid), Kahire, ts., neşredenin girişi, s. 9-25; a.mlf., el-Fülkü’l-meşĥûn fî aĥvâli Muĥammed b. Ŧolûn (nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf), Beyrut 1416/1996; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, II, 52-54; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 298-299; Brockelmann, GAL, II, 481-482; Suppl., II, 494-495; H. Laoust, Les gouverneurs de Damas sous les Mamlouks et les premiers Ottomans, Damas 1952, s. VII-XVI; Selâhaddin el-Müneccid, MuǾcemü’l-müǿerriħîne’d-Dımaşķıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 290-298; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 355-357; II, 289; C. Zeydân, Âdâb, III, 292; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 291; Ömer Ferruh, MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ, Beyrut 1985, I, 289-305; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1993, IV, 128-136; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 528-532; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 341-342; Îsâ İskender el-Me’lûf, “Źeħâǿirü’l-ķaśr fî terâcimi nübelâǿi’l-Ǿaśr”, MMİADm., III (1923), s. 33-42; Ahmed eş-Şerebâsî, “İbn Ŧolûn”, Risâletü’l-İslâm, IV/2, Kahire 1952, s. 203-206; W. M. Brinner, “Ibn Ŧūlūn”, EI² (Fr.), III, 982-983; Muhammed Ali Lisânî Fişârekî, “İbn Ŧolûn”, DMBİ, IV, 148-152.

Ahmet Kavas