İBN SÎDE
(ابن سيدة)
Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî (ö. 458/1066)
Lugatçı, edebiyat ve dil âlimi.
398 (1008) yılında Mürsiye’de (Murcia) doğdu. Dedelerinden Sîde’ye nisbetle İbn Sîde olarak tanınır. Babası gibi âmâ olduğundan Darîr lakabı ile de anılan İbn Sîde öğrenimine babasının yanında başladı. Altı yaşında Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. Daha sonra Ebü’l-Alâ Sâid b. Hasan el-Bağdâdî, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed et-Talemenkî, Ebû Osman Saîd b. Muhammed ve Ebû Bekir ez-Zübeydî gibi âlimlerden Arap dili, lugat, kıraat, tefsir, fıkıh, hadis, felsefe ve mantık dersleri aldı. Güçlü hâfızası sayesinde birçok lugat ve gramer kitabını ezberledi. Muhtemelen Mürsiye’de meydana gelen siya-sî olaylar sebebiyle buradan ayrılarak Dâniye’ye (Denia) gitti. Dâniye Emîri Ebü’l-Ceyş Mücâhid b. Abdullah el-Âmirî ile tanışarak yakın ilgi ve himayesine mazhar oldu. Ancak Mücâhid el-Âmirî’nin vefatından sonra (436/1045) yerine geçen oğlu İkbâlüddevle Ali b. Mücâhid el-Muvaffak ile arası açılınca Dâniye’den ayrılmak zorunda kaldı. Bir müddet sonra bir kaside sunarak emîrden af diledi ve tekrar Dâniye’ye döndü (Yâkūt, V, 86). 25 Rebîülâhir 458 (26 Mart 1066) tarihinde burada vefat etti (İbn Hallikân, III, 330-331).
Arap dili, edebiyatı ve tarihi alanlarında geniş bilgi sahibi olan İbn Sîde’nin asıl şöhreti lugat sahasındadır. Bazı beyit ve kıtaları kaynaklarda yer almakla birlikte şiirlerinin çoğu zamanımıza intikal etmemiş, sadece Urcûzetü ġamîs adlı manzumesiyle İkbâlüddevle için yazdığı bir kasidesi günümüze ulaşmıştır. İbn Sîde aralarında Ebû Abdullah Muhammed b. Halesa eş-Şezûnî, Ebû Bekir Muhammed b. Ali b. Halef, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali el-Mürsî ve Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed et-Temîmî gibi simaların bulunduğu öğrenciler yetiştirmiştir.
Eserleri. 1. el-Muĥkem* ve’l-muĥîŧü’l-aǾžam. Mücâhid b. Abdullah el-Âmirî’nin isteği üzerine Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ǾAyn’ı tarzında yazılmış on iki ciltlik bir lugat olup I. cildi Mustafa es-Sekkā ve Hüseyin Nassâr (Kahire 1377/1958), II. cildi Abdüssettâr Ahmed Ferrâc (Kahire 1377/1958), III. cildi Âişe Abdurrahman
(Kahire 1377/1958), IV. cildi Abdüssettâr Ahmed Ferrâc (Kahire 1388/1968), V. cildi İbrâhim el-Ebyârî (Kahire 1391/1971), VI. cildi Murad Kâmil (Kahire 1392/1972) ve VII. cildi Muhammed Ali en-Neccâr (Kahire 1393/1973) tarafından yayımlanmıştır. 2. el-Muħaśśaś*. Yine Mücâhid b. Abdullah’ın isteğiyle hazırlanan eser, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın el-Ġarîbü’l-muśannef’i gibi konulara göre tertip edilmiş bir lugat olup Tâhâ b. Mahmûd’un tashihiyle beş cilt halinde basılmış (Bulak 1316-1321), Muhammed et-Tâlibî (Tunus 1375/1956) ve Abdüsselâm Muhammed Hârûn (bs. yeri yok, 1389/1969) tarafından değişik indeksleri yapılmıştır. 3. Şerĥu müşkili şiǾri (ebyâti)’l-Mütenebbî. İbn Sîde bu eserinde Mütenebbî’nin şiirlerindeki lugat, gramer, anlam ve şiir tekniği bakımlarından açıklanması gereken hususlar üzerinde durmuş, ayrıca bazı şiirlerindeki felsefe ve mantıkla ilgili meseleleri incelemiştir. Kitabı ilk defa Mütenebbî, İbn Sîde ve eserleri hakkında bir mukaddime ve çeşitli indekslerle birlikte Muhammed Rıdvân ed-Dâye neşretmiş (Dımaşk 1395/1975), daha sonra da Mustafa es-Sekkā ve Hâmid Abdülmecîd ile (Kahire 1396/1976) Muhammed Âl-i Yâsîn tarafından yayımlanmıştır (Bağdad 1977). 4. Urcûzetü ġamîs. Müellifin hayatını, hocalarını ve onlardan okuduğu kitapları anlattığı didaktik bir şiiri olup Habîb Zeyyât’ın özel kütüphanesinde otuz üç varaklık bir nüshasının bulunduğu kaydedilmektedir (Muhammed Reşâd el-Hamzâvî, el-MuǾcemü’l-ǾArabî, s. 44; DMBİ, III, 733).
Müellifin kaynaklarda ayrıca el-Enîķ fî şerĥi’l-Ĥamâse, el-Vâfî fî Ǿilmi’l-ķavâfî, et-Teźkîr ve’t-teǿnîŝ, Şerĥu ebyâti Cümeli’z-Zeccâcî, Şâźźü (Şevâźźü)’l-luġa, el-ǾÂlem fi’l-luġa, Kitâbü’l-ǾAvîś fî şerĥi Iślâĥi’l-manŧıķ, el-Maķśûr ve’l-memdûd ve diğer bazı eserleri zikredilmektedir (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 691; Muhammed Reşâd el-Hamzâvî, el-MuǾcemü’l-ǾArabî, s. 44; a.mlf., Ĥavliyyâtü’l-CâmiǾati’t-Tûnisiyye, sy. 5 [1969], s. 39-44). İbn Sîde hakkında yapılan müstakil çalışmalar şunlardır: D. Cabanelas, İbn Sîde ĥayâtühû ve âŝâruh (Tunus 1980); Abdülkerîm en-Nuaymî, İbn Sîde âŝâruhû ve cühûdüh (Bağdad 1984); Vefâ bint Abbas Hasan el-Havît, en-Naħlü Ǿinde’l-ǾAśmaǾî ve İbn Sîde ķadîmen ve’n-naħlü ĥadîŝen (yüksek lisans tezi, 1404/1983, Câmiatü Ümmi’l-kurâ [Mekke]).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Sîde, el-Muĥkem ve’l-muĥîŧu’l-aǾžam (nşr. Mustafa es-Sekkā - Hüseyin Nassâr), Kahire 1377/1958, neşredenlerin girişi, I, 5-27; a.mlf., Şerĥu müşkili şiǾri’l-Mütenebbî (nşr. Muhammed Rıdvân ed-Dâye), Dımaşk 1395/1975, neşredenin girişi, s. 5-15; Sâid el-Endelüsî, Ŧabaķātü’l-ümem (nşr. L. Şeyho), Beyrut 1912, s. 77; Humeydî, Ceźvetü’l-muķtebis (nşr. Muhammed Tâvît et-Tancî), Kahire 1386/1966, s. 293; İbn Beşküvâl, eś-Śıla, II, 410; Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, s. 405; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, V, 84, 86; XII, 231-235; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 342; III, 330-331; Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemânî, İşâretü’t-taǾyîn fî terâcimi’n-nüĥât ve’l-luġaviyyîn (nşr. Abdülmecîd Diyâb), Riyad 1406/1986, s. 210-211; Safedî, Nektü’l-himyân (nşr. Ahmed Zekî Bek), Kahire 1329/1911, s. 204; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 143; Brockelmann, GAL, I, 376; II, 697; Suppl., I, 542; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 691; Albîr Habîb Mutlak, el-Ĥareketü’l-luġaviyye fi’l-Endelüs, Beyrut 1967, s. 351-382; Muhammed Rıdvân ed-Dâye, Târîħu’n-naķdi’l-edebî fi’l-Endelüs, Dımaşk 1401/1981, s. 163-178; Abdülkerîm en-Nuaymî, İbn Sîde, Bağdad 1984; Muhammed Reşâd el-Hamzâvî, el-MuǾcemü’l-ǾArabî: İşkâlât ve muķārebât, Tunus 1991, s. 19-53; a.mlf., “Tekmile fî tercemeti İbn Sîde”, Ĥavliyyâtü’l-CâmiǾati’t-Tûnisiyye, sy. 5, Tunus 1969, s. 17-48; Abdülalî el-Vedgîrî, “Fî Çabŧı İbn Sîde”, el-Menâhil, sy. 35, Rabat 1986, s. 81-86; Moh. Ben Cheneb, “İbn Sîde”, İA, V/2, s. 807; M. Talbi, “Ibn Sīda”, EI² (İng.), III, 940; İnâyetullah Fâtihî Nejâd, “İbn Sîde”, DMBİ, III, 732-734.
Zülfikar Tüccar