İBN SELLÂM el-CUMAHÎ

(ابن سلّام الجمحي)

Ebû Abdillâh Muhammed b. Sellâm b. Ubeydillâh b. Sâlim el-Cumahî el-Basrî (ö. 231/846 [?])

Ŧabaķātü fuĥûli’ş-şuǾarâǿ adlı eseriyle tanınan edip, râvi, Arap dili ve edebiyatı âlimi.

139 (756) veya 140 (757) yılında Basra’da doğdu. Kültürlü bir aileye mensuptur. Babası edip ve râvi idi. Büyük dedesi Sâlim, Kureyş kabilesinin Benî Cumah kolundan Kudâme b. Maz‘ûn’un âzatlısı olduğu için Cumahî nisbesini alan İbn Sellâm’ın hayatının büyük bir kısmı Bağdat’ta geçti. Başta babası olmak üzere Hammâd b. Seleme, Ebân b. Osman el-Becelî, Asmaî, Halef el-Ahmer, Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ, Mufaddal ed-Dabbî, Beşşâr b. Bürd ve Yûnus b. Habîb gibi âlimlerden ders alarak yetişti. Öğrencileri ve kendisinden rivayette bulunanlar


arasında oğlu Abdullah, yeğeni Ebû Halîfe el-Cumahî, Ahmed b. Hanbel, Sa‘leb, Ebû Osman el-Mâzinî, Riyâşî, Yahyâ b. Maîn ve Ebû Bekir b. Ebû Hayseme gibi şahsiyetler vardır. İbn Sellâm 231 (846) veya 232 (847) yılında Bağdat’ta vefat etti. Ebû Bekir ez-Zübeydî ise onun Basra’da öldüğünü kaydeder (Ŧabaķātü’n-naĥviyyîn, s. 180). Arap tarihini, Arap dili ve edebiyatını çok iyi bildiği anlaşılan İbn Sellâm el-Cumahî edebiyat ve şiir konularında yaptığı tenkit, tahlil ve değerlendirmelerle bu alanda önemli yenilikler gerçekleştirmiştir. Câhiliye devri ve İslâmî dönem şiiri hakkında zamanına kadar gelen dağınık bilgileri derlemiş, onlara yeni bilgi ve görüşler ilâve etmiş, şiir tenkidinde esas alınacak ölçüleri belirlemiştir.

Eserleri. İbn Sellâm’ın kaynaklarda yedi eseri zikredilmekteyse de (İbnü’n-Nedîm, s. 35, 113) bunlardan sadece Ŧaba-ķātü fuĥûli’ş-şuǾarâǿ (Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿ) günümüze ulaşmıştır. Bazı kaynaklarda zikredilen Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿi’l-Câhiliyyîn ve Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿi’l-İslâmiyyîn’in bu eserin farklı adları olduğu belirtilmiştir (Ömer Ferruh, II, 246; Tâhir Ahmed Mekkî, s. 155). Câhiliye devrinden Emevîler’in son dönemine kadar yetişmiş şairleri içine alan bu eserde müellif tesbit ettiği bazı ölçülere göre Arap şairlerini tabakalara ayırmış, şiir seçimi ve şiir tenkidi gibi konular üzerinde durmuştur. Mukaddimesinde takip ettiği metot, uydurma şiir, Arap gramerinin doğuşu ve aruz gibi önemli konulara işaret etmesi yanında özellikle iki husus esere ayrı bir önem kazandırmıştır. Bunlardan biri, kendi dönemine kadar bilinen edebî tenkide dair düşüncelerle birlikte şiir sanatı ve edebî zevk konusunda yer verdiği kendi tesbit ve düşünceleri, diğeri ise edebiyat tarihçileri için çok değerli bir malzeme mahiyetinde olan edebiyat ve şiir konularında belirleyip derlediği bilgilerdir. İbn Sellâm’ın mukaddimesinden eserin “Câhiliyyûn”, “İslâmiyyûn” ve “Muhadramûn” olmak üzere üç tabakaya ayrıldığı izlenimi ortaya çıkıyorsa da mevcut şekliyle eserde muhadramûn tabakası yer almamış, ancak bu tabakadan olan şairleri İslâmî veya Câhilî tabakalara almıştır. Buna göre bir muhadram şairin şiirlerinde Câhilî özellikler ağırlıktaysa bu şair Câhilî, İslâmî özellikler ağırlıktaysa İslâmî sayılmıştır. Kendi içinde bölümlere ayrılmış beş kısımdan meydana gelen eserde 114 şair ele alınmıştır. Câhiliye devri şairleriyle ilgili bölümde on tabaka halinde kırk, mersiye şairlerine dair bölümde tek tabakada dört, şehir şairleriyle ilgili bölümde Medine, Mekke, Tâif ve Bahreyn’den yirmi iki, yahudi şairlerine dair bölümde bir tabaka halinde sekiz ve İslâm şairleriyle ilgili bölümde on tabaka halinde kırk şaire yer verilmiştir.

Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿ, ilk olarak Joseph Hell tarafından iki eksik nüsha esas alınmak suretiyle eser ve müellif hakkında Almanca bir mukaddimeyle birlikte yayımlanmıştır (Leiden 1916; Beyrut 1402/1982). Hâmid Accân el-Hadîdî el-Kütübî’nin ilk neşirde esas alınan nüshalardan birine dayanarak neşrettiği eserin (Kahire 1920) tam ve ilmî neşri Mahmûd Muhammed Şâkir tarafından yapılmıştır (Kahire 1952). Mahmûd Muhammed Şâkir daha sonra başka nüshalara da başvura-rak eseri tekrar yayımlamış (Kahire 1394/1974), bu neşrin ikinci baskısına “Bernâmecü Tabakāti fuhûli’ş-şu‘arâ” başlıklı bir inceleme ilâve etmiştir (baskı tarihi için bk. Abdülvehhâb es-Sâbûnî, I, 147).

İbn Sellâm’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Fâśıl fî mülaĥi’l-aħbâr ve’l-eşǾâr, Büyûtâtü’l-ǾArab, el-Ĥilâb ve icrâǿi’l-ħayl, Ġarîbü’l-Ķurǿân, Ŧabaķātü’l-Ǿulemâǿ, Fürsânü’ş-şuǾarâǿ. Ancak bunlardan bazılarının ayrı eserler olmayıp bir eserin farklı bölümleri olduğu da ileri sürülmüştür (Tâhir Ahmed Mekkî, s. 155).

BİBLİYOGRAFYA:

Cumahî, Fuĥûlü’ş-şuǾarâǿ, neşredenin girişi, I, 9-72; Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ŧabaķātü’n-naĥviyyîn ve’l-luġaviyyîn (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1984, s. 180; Hasan b. Abdullah el-Askerî, Şerĥu mâ yeķaǾu fîhi’t-Taśĥîf (nşr. Abdülazîz Ahmed), Kahire 1963, s. 74; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 35, 113; Hatîb, Târîħu Baġdâd, V, 327; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XVIII, 204; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, III, 143-145; Safedî, el-Vâfî, III, 114; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, V, 182; Hikmet Ali el-Evsî, el-Meķāyîsü’n-naķdiyye Ǿinde İbn Sellâm ve İbn Ķuteybe, Bağdad 1969; Tâhâ Ahmed İbrâhim, Târîħu’n-naķdi’l-edebî Ǿinde’l-ǾArab, Dımaşk 1972, s. 74-87; Nihad M. Çetin, Eski Arap Şiiri, İstanbul 1973, s. 37-38; Abdullah Abdülkerîm Ahmed el-Abbâdî, el-Meķāyisü’n-naķdiyye fî Ŧabaķāti fuĥûli’ş-şuǾarâǿ (yüksek lisans tezi, 1396/1976), Câmiatü ümmi’l-kurâ Külliyyetü’ş-şerîa; Münîr Sultân, İbn Sellâm ve Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿ, Kahire 1977; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, II, 244-251; Tâhir Ahmed Mekkî, Dirâsât fî meśâdiri’l-edeb, Kahire 1986, s. 154-169; Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ǾUyûnü’l-müǿellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 147; Zekî Zâkir el-Fecr, “İbn Sellâm râviyen li’ş-şiǾr”, Mecelletü Âdâbi’l-Müstanśıriyye, sy. 26, Bağdad 1995, s. 252-269; Ch. Pellat, “Ibn Sallām al-Ғјumaĥī”, EI² (İng.), III, 927-928; Mustafa Mendûr, “Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿ li-Muĥammed b. Sellâm el-Cumaĥî”, Tİ, I, 654-672; M. Ali Lisânî Fişârekî, “İbn Sellâm Cumaĥî”, DMBİ, III, 700-702.

Zülfikar Tüccar