İBN RECEB

(ابن رجب)

Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkī (ö. 795/1393)

Hanbelî fakihi, muhaddis ve müfessir.

Rebîülevvel 736’da (Kasım 1335) Bağdat’ta dünyaya geldi. Babasının doğduğu 706 (1306-1307) yılı bazı kaynaklarda İbn Receb’in doğum tarihi olarak kaydedilmektedir. Doğduğu ay sebebiyle kendisine Receb lakabı verilen dedesine nisbetle İbn Receb diye tanındı. İlk öğrenimini muhaddis olan babası ve dedesinden gördü. Kendi ifadesine göre (eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, II, 436) henüz küçük yaşta olduğu için ilmî kıymetini takdir edemediği Abdürrahîm b. Abdullah ez-Zerîrânî’nin Bağdat Mücâhidiyye Medresesi’ndeki derslerini takip etti. Babasının teşvikiyle yine küçük yaşta iken Bağdat’ta Safiyyüddin İbn Abdülhak el-Bağdâdî, Alemüddin el-Birzâlî ve Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed et-Telî ed-Dımaşkī gibi âlimlerin ilim meclislerinde bulundu, onlardan icâzet aldı. 744 (1343) yılında babasıyla birlikte Dımaşk’a gitti. Orada muhaddis İbnü’n-Nakīb el-Mısrî ve Alâeddin Ahmed b. Abdülmü’min es-Sübkî’den icâzet aldı. Muhammed b. İsmâil el-Habbâz ve İbrâhim b. Dâvûd el-Attâr gibi muhaddislerden hadis dinledi. Nablus’a geçerek Hâfız İbn Bedrân’ın talebelerinden


ders gördü. Ardından gittiği Kudüs’te Alâî’den hadis dinledi. 748’de (1347) babasıyla beraber Bağdat’a döndü. Bu arada Ebü’l-Meâlî Muhammed b. Abdürrezzâk eş-Şeybânî’den hadis okudu. Ertesi yıl babasıyla birlikte hacca gitti. Mekke’de Ebû Hafs Ömer’den Buhârî’nin Ŝülâŝiyyât’ını dinledi. Geri döndüğü Dımaşk’ta İbn Kayyim el-Cevziyye’nin talebesi oldu ve ölümüne kadar ondan ayrılmadı. Daha sonra Kahire’ye geçip İbnü’l-Mülûk ve Muhammed b. Muhammed b. Ebü’l-Harem el-Kalânisî’nin hadis halkasına katıldı. 763’te (1362) tekrar hacca gitti. Hocaları arasında Zeynüddin el-Irâkī, İbn Abdülhâdî, Fahreddin Osman b. Yûsuf en-Nûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülazîz el-Verrâk, Alâeddin Ali b. Zeynüddin el-Müneccâ gibi âlimler de vardır.

Nihayet Dımaşk’a yerleşen İbn Receb, hocası İbn Kādi’l-Cebel’in vefatından (ö. 771/1370) sonra onun sohbetlerini devraldı ve İbnü’t-Takī’nin ölümünün (ö. 788/1386) ardından Hanbeliyye Medresesi’nde ders vermeye başladı. Ayrıca Ömeriyyetü’ş-Şeyhiyye ve Türbetü’l-İzziyye medreselerinde vâizlik yaptı. İbn Receb âbid ve zâhid kişiliği, hadislere, sahâbe ve selefin menkıbelerine vâkıf olması yanında güçlü üslûbu sayesinde etkili vaazlar veriyordu. Dünya işlerini pek önemsemeyen ve idarecilerle de görüşmeyen İbn Receb, Kassâîn’deki Sükkeriyye Medresesi’nde öğretim ve telif faaliyetleriyle meşgul oldu. Aralarında Muhammed b. Ahmed el-Makdisî, İbnü’l-Lahhâm, İbnü’r-Ressâm, Abdurrahman b. Ahmed b. Ayyâş, Kādıl-kudât Ebü’l-Fazl Muhibbüddin Ahmed b. Nasrullah el-Bağdâdî ve Ebû Zer Abdurrahman b. Muhammed el-Mısrî gibi âlimlerin de bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. 4 Ramazan 795’te (14 Temmuz 1393) Dımaşk’ta vefat etti ve Bâbüssagīr Kabristanı’na defnedildi. Kabri Şam’daki ziyaretgâhlar arasındadır. Bazı kaynaklarda vefat ayı receb olarak kaydedilmiştir.

Hadis alanında zamanının otoritesi olan İbn Receb fıkıh, usul, tefsir, kelâm, ahlâk ve tarih sahalarında eser vermiş, bilhassa Dımaşk ve Kudüs’te Hanbelî mezhebinin bayraktarlığını yapmıştır. Takıyyüddin İbn Teymiyye’nin görüşleri doğrultusunda fetva verdiği için baskılara mâruz ka-lınca bundan vazgeçmiş, ancak bu defa da İbn Teymiyye taraftarlarınca eleştirilmiş, nihayet ömrünün sonuna doğru fetva vermeyi terketmiştir. el-ĶavâǾid fi’l-fıķhi’l-İslâmî adlı eserinde İbn Teymiyye’nin görüşlerini Ahmed b. Hanbel’inkilere tercih ettiğini gösteren örneklere rastlanmakla birlikte (meselâ bk. Kāide 17) hem İbn Teymiyye’nin hem İbn Kayyim’in görüşlerini reddettiği de olmuştur. Meselâ bir defada verilen üç talâkın ric‘î talâk sayılması gerektiği yönündeki kana-atlerini benimsememiştir (M. Zâhid Kevserî, s. 35-36). Ayrıca eserlerinde diğer üç mezhebin görüşlerine de yer vermesinden mutaassıp bir Hanbelî olmadığı anlaşılmaktadır.

İbn Receb, akaide ve genel İslâmî konulara dair eserlerinde itikadî meseleleri Selef çizgisinde ele alan bir âlimdir. O zamana kadar İslâm dünyasında felsefe, kelâm ve tasavvuf alanında meydana gelen fikrî gelişmelere olumlu yaklaşmamış, hatta fıkıh ve ahlâk da dahil olmak üzere din adına geliştirilen bütün fikirleri Hz. Peygamber tarafından yasaklanan bid‘at kapsamı içinde mütalaa etmiştir. Onun kanaatine göre sünnete uyduklarını iddia eden, fakat nasları müctehid âlimlerden farklı bir şekilde yorumlayan Zâhirîler, cedel yöntemini benimseyen ve naslar arasında çelişki bulunduğunu ileri sürüp onları kendi anlayışlarına göre te’vile tâbi tutan İslâm filozofları ile kelâmcılar da bid‘atçı zümreler içinde yer alır. Sûfîlere gelince, onlar da bâtınî ilimler ve kalbî faaliyetler konusunda zevk veya keşif diye adlandırdıkları kendi görüşlerine dayanarak din adına tehlikeli bid‘atlar çıkarmışlardır. Sûfîlerce açılan keşif kapısından girilerek zındıklara ait pek çok görüş İslâm’a mal edilmeye çalışılmış, bu arada velîlerin nebîlerden üstün olduğuna veya nebîlere ihtiyaç bulunmadığına inanılmış, hulûl ve ittihad görüşleri benimsenmiş, vahdet-i vücûd nazariyeleri ortaya atılmış, dinin haram kıldığı hususlar mubah sayılmış, insanı Allah’ı anmaktan ve namaz kılmaktan alıkoyan fiiller teşvik edilmiştir (Fażlü Ǿilmi’s-Selef Ǿalâ Ǿilmi’l-ħalef, s. 24-27, 44-46, 64; CâmiǾu’l-Ǿulûm, s. 252; et-Taħvîf mine’n-nâr, s. 20).

İbn Receb’in benimsediği itikadî görüşler genellikle Selefiyye’ye uymakla birlikte bilhassa kabir hayatıyla ilgili olarak ileri sürdüğü fikirler naslarda yer almayıp bazı âlimlerin telakkilerinden ibarettir (Ehvâlü’l-ķubûr, s. 15-22, 36-41, 48, 58, 73-85, 95-116, 125). Bir kısım hadis rivayetlerine dayanarak namaz kılmayanı kâfir kabul etmesi genel çerçevede Ehl-i sünnet ekolüne aykırı görünmektedir. İtikadî konularda gerektiğinde aklî delillere başvurmayı bir ilke olarak benimsediklerinden dolayı kelâmcıları bid‘atçılıkla suçlaması da isabetli değildir. Zira başta Kur’an olmak üzere naslar, vahyin insana sunduğu bilgilerin anlaşılabilmesi için akıl yürütmeyi emrettiği gibi İbn Receb’in kendisi de âriflerin cehennem azabından korkmadıklarına dair iddiaların akla ve fıtrî bilgilere aykırı olduğunu söylemiştir (et-Taħvîf mine’n-nâr, s. 19-20).

Eserleri. A) Fıkıh. 1. el-ĶavâǾid (Taķrîrü’l-ķavâǾid ve taĥrîrü’l-fevâǿid). Hanbelî mezhebinde VIII. (XIV.) yüzyılda ortaya çıkmaya başlayan kavâid literatürünün ilk örneklerinden biri sayılan eserde 160 kaideye, ardından “fâide” adıyla yirmi bir kurala yer verilir; her kaide ve kural mezhep fürûundan çeşitli örneklerle açıklanır. Hanbelî mezhebinin doktriner gelişimini büyük ölçüde tamamladığı bir dönemde kaleme alınan eserde İbn Receb, dönemine kadar oluşan Hanbelî fıkhını ve mezhep içi görüş farklılıklarını açıklamaya yönelik bazı kaideler ve hareket noktaları belirlemeye, bu arada fakihlerin tercih ve çözüm önerilerinin arkasında yatan hukuk mantığını ortaya koymaya çalışmıştır. Bunda, mezhebin çeşitli konulardaki temel görüşleri arasında mantıkî bütünlük kurarak ve muhtemel boşlukları bu şekilde doldurarak mezhep müdafaasını yapma gayretinin de önemli payı olmalıdır. Müellif de eserin girişinde mezhebin usulünü tesbit ve derleme, fıkhın kaynaklarını ortaya çıkarma, dağınık fıkhî meseleleri


bir araya getirme, aykırı ve aşırı görüşlere bu çerçevede anlam kazandırma bakımından bu kaidelerin fakih için son derece önemli olduğunu ifade eder. Kaideler, genellikle birkaç cümleden meyda-na gelen uzun fıkhî açıklamalar ve tasnifler şeklinde olup kavâid literatüründe yaygın olan kısa ve özlü anlatımlar nisbeten azdır. Bu üslûp farklılığına rağmen eserin telifinde, hatta kaidelerin alt ayırım ve örneklendirmesinde konuya ilişkin toparlayıcı ve ortak açıklama getirme amacı ön planda olup eser bu türün ileri dönem literatürü için de önemli bir kaynak teşkil etmiştir. el-KavâǾid önce Muhammed Emîn (Kahire 1352/1933), daha sonra kaidelerin fürû-ı fıkhın sistematiğine göre tasnifini içeren bir fihrist ile birlikte Tâhâ Abdürraûf Sa‘d tarafından neşredilmiş (Kahire 1392/1972), Ahmed b. Abdullah el-Kārî el-Hanefi, eserdeki 160 kaideyi ihtisar ederek Mecelletü’l-aĥkâmi’ş-şerǾiyye Ǿalâ meźhebi’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel adlı eserinin (nşr. Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman - Muhammed İbrâhim Ahmed, Tihâme 1401/1981) giriş kısmına almıştır. 2. el-İstiħrâc li-aĥkâmi’l-ħarâc. Genelde vergi hukukuyla ilgili bir eser olup bilhassa haraç üzerinde yoğunlaşmaktadır. Kaynakları arasında tefsir, hadis, fıkıh, tarih, lugat, biyografi, devlet idaresi, kamu maliyesi alanlarında yazılmış çeşitli eserlerin yer alması müellifin çok yönlü ilmî birikimini göstermektedir. Hasan b. Ziyâd el-Lü’lüî’nin Kitâbü’l-Ħarâc’ı, Ebû Bekir el-Hallâl ve Cehdamî’nin Kitâbü’l-Emvâl’leri gibi günümüze ulaşamayan eserlere atıfta bulunması kitaba ayrı bir değer katmaktadır. Eserin çeşitli neşirleri yapılmıştır (nşr. Abdullah es-Sıddîk el-Gumârî, Kahire 1352; Beyrut 1982, 1405/1985; nşr. Cündî Mahmûd Şelâş el-Heytî, Riyad 1409/1989). 3. el-ĶāǾidetü’ź-źehebiyye fi’l-muǾâmelâti’l-İslâmiyye: “Lâ żarara ve lâ đırâr” (nşr. Îhâb Hamdî Gays, Kahire 1410/1990). 4. Aĥkâmü’l-ħavâtîm ve mâ yeteǾallaķ bihâ (nşr. Abdullah el-Kādî, Beyrut 1405/1985, 1407/1987). 5. Faśl fî vücûbi iħrâci’z-zekât Ǿale’l-fevr. Zekâtın bekletilmeden verilmesinin farziyetine dair bir risâledir (nşr. Abdullah b. Muhammed b. Ahmed et-Tarîkī, Mecelletü’l-buĥûŝi’l-İslâmiyye, sy. 33 [Riyad 1992], s. 119-142). 6. el-Ķavlü’ŝ-ŝevâb fî tezvîci ümmehâti evlâdi’l-ġuyyâb (nşr. Abdullah b. Muhammed b. Ahmed et-Tarîkī, Riyad 1991). 7. TaǾlîķu’ŧ-ŧalâķ bi’l-vilâde (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5318). 8. Nüzhetü’l-esmâǾ fî mesâǿili’s-semâǾ. Mûsikinin dinî hükmüyle ilgilidir (nşr. Velîd Abdurrahman el-Firyân, Riyad 1407/1986; nşr. Ümmü Abdullah bint Mahrûs, Riyad 1407; Tanta 1408; Kahire 1992). 9. Leŧâǿifü’l-maǾârif fîmâ li-mevâsimi’l-Ǿâm mine’l-vežâǿif. Muharremden başlamak üzere her ayın önemli günlerinde yapılması farz veya müstehap olan ibadetlerle zikirleri ihtiva eden bir eser olup vaaz üslûbu ile yazılmıştır (Kahire 1342, 1343; Beyrut 1975, 1414/1993). Eserin ramazan ayına dair kısmı Buġyetü’l-insân fî vežâǿifi ramażân (nşr. M. Züheyr eş-Şâvîş, Dımaşk 1963) ve Vežâǿifü ramażân (nşr. Abdurrahman b. Muhammed b. Kāsım, Riyad 1409/1989), zilhicce ile ilgili bölümü ise Beyânü’l-ĥücce fî vežâǿifi şehri źilĥicce (nşr. Ümmü Amr bint İbrâhim el-Etrâbî, Kahire 1413/1993) adıyla müstakil olarak da yayımlanmıştır. 10. el-ĦuşûǾ fi’ś-śalât (eź-Źül ve’l-inkisâr li’l-ǾAzîzi’l-Cebbâr) (Mültan 1341; Kahire 1341, 1983; nşr. Âdil Ebü’l-Muâtî, Kahire 1408/1988; nşr. M. Amr Abdüllatîf - Hüseyin b. İsmâil el-Cemel, Kahire 1409/1989; nşr. Yüsrî Abdülganî el-Bişrî, Bulak 1409/1989; nşr. Ali Hasan Ali Abdülhamîd, Zerkā 1407/1986). 11. Risâle fî rüǿyeti hilâl (nşr. Abdullah b. İbrâhim er-Reşîd, Riyad 1412/1992). 12. Śadaķatü’s-sır ve fażlühâ (nşr. Velîd Abdurrahman el-Firyân, ǾÂlemü’l-kütüb, VII/I [Riyad 1986], s. 58-61).

B) Biyografi ve Tarih. 1. eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile. İbn Ebû Ya‘lâ’ya ait eserin zeyli olup 750 (1349) yılına kadar vefat eden Hanbelî fakihlerini içine almaktadır (nşr. Henri Laoust - Sâmî ed-Dehhân, Dımaşk 1370; I-II, Kahire 1372). Eser üzerinde çeşitli zeyiller yazılmıştır (DİA, XV, 544). 2. Sîretü ǾAbdilmelik b. ǾÖmer b. ǾAbdilǾazîz. Yine müellife ait Muħtaśaru Sîreti ǾÖmer b. ǾAbdilǾazîz adlı eserle birlikte Riyad’da basılmıştır. 3. Feżâǿilü’ş-Şâm (İskenderiye el-Mektebetü’l-belediyye, Tarih, nr. 108; Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Haraççıoğlu, nr. 1050).

C) Hadis. 1. Fetĥu’l-bârî Ǿalâ Śaĥîĥi’l-Buħârî. el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’in “Kitâbü’l-Cenâǿiz”e kadar olan kısmının şerhidir. Mahmûd b. Şa‘bân b. Abdülmaksûd ve bir grup ilim adamı tarafından yayımla-nan eserde (I-X, Medine 1417/1996) hadislerin tahrîcinden sonra Hanbelî mezhebinin görüşleri esas alınmakla birlikte fıkhî hükümler karşılaştırmalı olarak delilleriyle ortaya konmakta, zaman zaman delilleri güçlü olan görüşler mezhebinkilere tercih edilmektedir. 2. Şerĥu Ǿİleli’t-Tirmiźî (nşr. Subhî Câsim el-Humeyd, Bağdat 1396/1976; nşr. Nûreddin Itr, I-II, Dımaşk 1398/1978; Zerkā 1407/1987; nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Beyrut 1405/1985). İbn Receb, Tirmizî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’ine Şerĥu CâmiǾi’t-Tirmiźî adıyla yirmi ciltlik bir şerh yazmışsa da bundan günümüze sadece el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’in elli birinci kitabı mahiyetindeki el-Ǿİlelü’ś-śaġīr adlı son bölümünün şerhi (Şerĥu Ǿİleli’t-Tirmiźî) ve “Kitâbü’l-Libâs”tan on varaklık bir kısım ulaşmıştır. el-Ǿİlelü’ś-śaġīr, aynı müellifin el-Ǿİlelü’l-kebîr adlı müstakil eseriyle karıştırılma-malıdır. Hemmâm Abdürrahîm Saîd, Şerĥu Ǿİleli’t-Tirmiźî üzerine el-Ǿİlel fi’l-ĥa-dîŝ adıyla bir doktora çalışması yapmış (bk. bibl.), burada İbn Receb’in hayatı ve hadisle ilgili çalışmalarını geniş bir şekilde incelemiştir. 3. CâmiǾu’l-Ǿulûm ve’l-ĥikem fî şerĥi ħamsîne ĥadîŝen min cevâmiǾi’l-kilem. Nevevî’nin kırk iki hadis ihtiva eden el-ErbaǾîn adlı mecmuasının elliye tamamlanarak yapılmış şerhidir. Eserde hadislerin sıhhat derecesi ve aynı meâldeki benzer rivayetler yanında ilgili fıkhî hükümler de zikredilmektedir. Zira “ehâdîs-i külliyye” de denilen bu tür hadisler (meselâ bk. 1, 2, 3, 10, 32, 33, 39, 46 numaralı hadisler) fıkhın küllî kaidelerine mesned teşkil etmektedir. Eserin çeşitli neşirleri yapılmıştır (Hindistan 1897; Kahire 1322, 1346, 1369;


nşr. Ahmed Muhammed Şâkir, Kahire, ts.; nşr. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr, Kahire 1389/1969, 1407/1987; Riyad 1382/1962; nşr. Yûsuf el-Bikāî, Sayda 1416/1995; nşr. Vehbe ez-Zühaylî, Beyrut-Dımaşk 1413). 4. İħtiyârü’l-evlâ fî şerĥi ĥadîŝi iħtiśâmi’l-meleǿi’l-aǾlâ. Hakkında yüce melekler topluluğunun (mele-i a‘lâ) çekiştiğinin bildirildiği, günah ve hatalara kefâret olacak, insanı yüksek derecelere ulaştıracak ameller ve makbul dualar hakkındaki kutsî hadisin şerhidir (nşr. M. Münîr ed-Dımaşkī, Kahire 1353; nşr. Tâhâ Yûsuf, Kahire 1381/1961; nşr. Câsim el-Füheyd ed-Devserî, Küveyt 1405, 1406/1985; nşr. Beşîr Muhammed Avn, Dımaşk 1985; nşr. Hüseyin el-Cemel, Beyrut 1407/1987). 5. el-Ĥikemü’l-cedîre bi’l-iźâǾa min ķavli’n-nebî “BuǾiŝtü bi’s-seyf beyne yedeyi’s-sâǾa” (nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī, Kahire 1349/1931, 1939; nşr. M. Nâsırüddin el-Elbânî, Kahire 1978; nşr. Züheyr eş-Şâviş, Beyrut 1403/1983; nşr. Abdülkādir el-Arnaût, Dımaşk 1411/1990). 6. el-Meĥacce fî seyri’d-dülce (Şerĥu ĥadîŝi “Len yüneccî aĥaden minküm Ǿamelüh”) (Mekke 1347; nşr. Yahyâ Muhtâr Gazâvî, Beyrut 1404/1984, 1406; Kahire 1985). 7. Şerĥ ve beyân li-ĥadîŝi “Mâ źiǿbâni câǿiǾân” (Źemmü’l-mâl ve’l-câh) (Lahor 1320; er-Resâǿilü’l-münîriyye içinde, Kahire 1346; nşr. Bedr el-Bedr, Küveyt 1984; nşr. Muhammed Subhî Hasan Hallâk, Beyrut 1413/1992; nşr. Eşref b. Abdülmaksûd, Riyad 1413). 8. Vereŝetü’l-enbiyâǿ (Şerĥu ĥadîŝi Ebi’d-Derdâǿ fî “Men seleke ŧarîķan yeltemisü fîhi Ǿilmen”) (nşr. Abdüzzâhir Ebü’s-Semh, Mekke 1347; nşr. M. Müfîd el-Haymî, Riyad 1402/1982; nşr. Eşref b. Abdülmaksûd, Kahire 1987). 9. Ġāyetü’n-nefǾ fî şerĥi ĥadîŝi “Temeŝŝüli (temŝîli)’l-müǿmin bi-ħâmeti’z-zerǾ”. Müminin taze ekin gibi olması sebebiyle belâlar karşısında yıkılmayıp sadece eğildiğini belirten hadisin şerhidir (Mekke 1347; Kahire 1347, 1358; nşr. Eşref b. Abdülmaksûd, Kahire 1408/1988; Riyad 1404; nşr. Ebû Abdurrahman İbrâhim b. Muhammed el-Arf, Cidde 1408/1987). 10. Keşfü’l-kürbe bi-vaśfi (ĥâli) ehli’l-ġurbe (Kahire 1332, 1340, 1345, 1351, 1369; nşr. Ahmed eş-Şerbâsî, Kahire 1373/1954; Küveyt 1404/1984; nşr. Cemâl el-Mâdî, İskenderiye 1403/1983, 1984; nşr. Yüsrî Abdülganî el-Bişrî, Bulak 1988). 11. Nûrü’l-iķtibâs fî mişkâti vaśiyyeti’n-nebî li’bn ǾAbbâs (Tuĥfetü’l-eķyâs fî şerĥi vaśiyyeti’n-nebî li’bn ǾAbbâs) (Mekke 1347; nşr. Abdülfettâh Halîfe, Kahire 1365/1946, 1368, 1979; nşr. İzzeddin el-Bedevî en-Neccâr, Cidde 1400/1980; nşr. Muhammed b. Nâsır el-Acmî, Küveyt 1406/1986; nşr. Muhammed Avn, Dımaşk-Tâif 1412/1991). 12. Şerĥu ĥadîŝi ǾAmmâr b. Yâsir. Resûl-i Ekrem’in Ammâr b. Yâsir tarafından rivayet edilen, “Yaşamak hayırlı olduğu sürece beni yaşat, ölüm daha hayırlı olduğu zaman canımı al” diye başlayan duasının şerhidir (nşr. Ebû Abdurrahman İbrâhim b. Muhammed el-Arf, Cidde 1408/1987). 13. Şerĥu ĥadîŝi “Đaraballāhü meŝelen śırâŧan müstaķīmen” (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5318). 14. Şerĥu ĥadîŝi “Lebbeyk Allāhümme lebbeyk” (Bağdat, Mektebetü’l-evkāf, nr. 4767/23; Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5318/2; Mektebetü câmiati’r-Riyâdi’l-merkeziyye, nr. 56/16, 1817/1). 15. Şerĥu ĥadîŝi “İnne aġbaŧa evliyâǿî Ǿindî” (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5318). 16. Źemmü ķasveti’l-ķalb (Şerĥu ĥadîŝi Şeddâd b. Evs “İźâ keneze’n-nâs eź-źeheb ve’l-fiđđa”) (Bağdat, Mektebetü’l-evkāf, nr. 4767/25; Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5318; Mektebetü câmiati’r-Riyâdi’l-merkeziyye, nr. 1637/12, 1817/8). 17. Şerĥu ĥadîŝi “YetbeǾu’l-meyyit ŝelâŝ” (nşr. Sa‘d b. Abdurrahman el-Hamdân, Riyad 1408/1988). 18. ed-Dürerü’l-melîĥatü’l-münteķāt min şerĥi ĥadîŝi “ed-Dînü’n-naśîĥa” (nşr. Eşref b. Abdülmaksûd, Riyad 1411). 19. Źemmü’l-ħamr ve şarâbihâ (şâribihâ) (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5318/5). 20. el-Beşâretü’l-Ǿužmâ fî enne ĥažža’l-müǿmin mine’n-nâr el-ĥummâ. Sıtma hastalığının günahlara kefâret olacağını ifade eden hadisin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5318/15). 21. Tesliyetü nüfûsi’n-nisâǿ ve’r-ricâl Ǿinde faķdi’l-eŧfâl (nşr. Velîd Abdurrahman el-Firyân, Mecelletü’l-buĥûŝi’l-İslâmiyye, sy. 23 [1988], s. 159-180).

D) Akaid-Kelâm. 1. et-Taħvîf mine’n-nâr ve’t-taǾrîf bi-ĥâli dâri’l-bevâr (nşr. Abdurrahman b. Kāsım, Mekke 1357; nşr. Beşîr Muhammed Avn, Dımaşk 1399/1979; nşr. Muhammed Hasan el-Hımsî, Beyrut 1984; nşr. M. Cemîl el-Gāzî, Beyrut 1402/1982; Beyrut 1405/1985; İskenderiye, ts.; nşr. Ahmed b. Ahmed el-Îsevî, Tanta 1411/1991). Eser ayrıca, Ebû Muâz Eymen b. Ârif ed-Dımaşkī tarafından zayıf oldukları gerekçesiyle bazı hadisleri çıkarılarak Vaśfü’n-nâr adıyla yayımlanmıştır (Kahire 1413/1992). 2. Muħtaśaru ŞuǾabi’l-îmân. Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī’ye ait eserin muhtasarıdır (Kahire 1355). 3. Kelimetü’l-iħlâś ve taĥķīķu maǾnâhâ (el-Kelâm Ǿalâ “Lâ ilâhe illallāh”, Kitâbü’t-Tevĥîd) (Kahire 1369, 1390; nşr. Züheyr eş-Şâvîş, Dımaşk 1381/1961; nşr. İmâd Tâhâ Firre, Tanta 1408). 4. Ehvâlü’l-ķubûr ve aĥvâlü ehlihâ ile’n-nüşûr (Mekke 1357; Kahire 1378; nşr. Muhammed et-Tayyib, Kahire 1403/1982; Ebû Hâcir Muhammed Zağlûl, Beyrut 1405/1985; nşr. Hâlid Abdüllatîf es-Seb‘, Beyrut 1410/1990, 1412/1991). 5. CemîǾu’r-rusül kâne dînühüm el-İslâm (Tanta 1411/1991).

E) Tefsir. 1. Tefsîru sûreti’n-Naśr (İbn Kayyim’in Tuĥfetü’l-vedûd’u ile birlikte, Lahor 1339; nşr. Muhammed b. Nâsır el-Acmî, Küveyt 1407/1986; nşr. Eşref b. Abdülmaksûd, Kahire 1987). 2. Mevridü’z-zemǾân ilâ maǾrifeti feżâǿili’l-Ķurǿân (nşr. Yüsrî Abdülganî el-Bişrî, Bulak 1409/1989; Kahire 1990). 3. Tefsîru sûreti’l-İħlâś (nşr. Muhammed b. Nâsır el-Acmî, Küveyt 1407/1986). 4. Tefsîru sûreti’l-Felaķ. Matbudur.

F) Diğer Eserleri. 1. Fażlü Ǿilmi’s-selef Ǿalâ Ǿilmi’l-ħalef (Kahire 1343; nşr. M. Münîr Abduh, Kahire 1347, 1934, 1985; nşr. M. Abdülhakîm el-Kādî, Kahire 1989; nşr. Yahyâ Muhtâr Gazâvî, Beyrut 1403/1983, 1409/1989; Amman 1983; Küveyt 1983; nşr. Muhammed b. Nâsır el-Acmî, Küveyt 1407/1986; nşr. Mervân el-Atıyye, Dımaşk-Beyrut 1409/1989). 2. el-Farķ beyne’n-naśîĥa ve’t-taǾyîr. Nasihat ve ayıplama arasındaki farkı anlatmakla birlikte genelde emir bi’l-ma‘rûf mükellefiyetini ele alan bir risâledir (nşr. Necm Abdurrahman Halef, Kahire 1399/1979, 1402/1982;


Dımaşk 1986; Beyrut 1405). 3. İstinşâķu nesîmi’l-üns min nefeĥâti riyâżi’l-ķuds. Eserde Allah sevgisinin mahiyeti, gerekleri ve sonuçları incelenmektedir (Kahire 1363; nşr. Mecdî Kāsım, Tanta 1411/1990; nşr. Ahmed Abdurrahman eş-Şerîf, Beyrut 1411/1991). 4. Vežâǿifü’ź-źikri’l-muvažžafa fi’l-yevm ve’l-leyle (nşr. Abdullah b. Cârullah b. İbrâhim, Lahsâ 1409/1989; Riyad 1408/1988). 5. Śadaķatü’s-sır ve fażlühâ (nşr. Velîd Abdurrahman el-Firyân, ǾÂlemü’l-kütüb, VII/1 [1986], s. 58-61). 6. Risâle fîmâ ruviye Ǿan ehli’l-maǾrife ve’l-ĥaķāǿiķ fî muǾâmeleti’ž-žâlimi’s-sârıķ. Kötülük yapan kimselere beddua etmek yerine onların ıslahı için dua etmenin daha iyi olduğunu savunan bir eserdir (nşr. Velîd Abdurrahman el-Firyân, Mecelletü’l-buĥûŝi’l-İslâmiyye, sy. 16 [Riyad 1407], s. 261-274). 7. Esbâbü’l-maġfire (nşr. Eşref b. Abdülmaksûd, Kahire 1987) (İbn Receb’in eserlerinin bir listesi için bk. Fetĥu’l-bârî, neşredenin girişi, I, 19-32).

Emine Muhammed b. Yûsuf el-Câbir İbn Receb el-Ĥanbelî ve âŝâruhü’l-fıķhiyye (Katar 1985), Ali b. Abdülazîz eş-Şibl Menhecü’l-ĥâfıž İbn Receb el-Ĥanbelî fi’l-Ǿaķīde (Riyad, ts.) ve Ahmed Ferîd Tezkiyetü’n-nüfûs ve terbiyetühâ kemâ yuķarriruhâ Ǿulemâǿü’s-selef: İbn Receb el-Ĥanbelî, İbn Ķayyim, Ebû Ĥâmid el-Ġazzâlî (Beyrut 1405/1985) adlı çalışmalarında İbn Receb’i çeşitli yönleriyle ele almışlardır.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Receb, eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, Kahire 1372/1952-53, I, 12, 15, 41, 67, 82, 118, 137, 177, 289; II, 109, 184, 192, 213-214, 286, 321, 341, 365, 436, 439, 441, 444, 446; a.mlf., el-İstiħrâc li-aĥkâmi’l-ħarâc (nşr. Cündî Mahmûd Şelâş el-Heytî), Riyad 1409/1989, neşredenin girişi, s. 43-146; a.mlf., Fażlü Ǿilmi’s-selef Ǿalâ Ǿilmi’l-ħalef (nşr. M. Abdülhakîm el-Kādî), Kahire 1989, s. 22-31, 44-46, 63-64; a.mlf., CâmiǾu’l-Ǿulûm, Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), s. 24-29, 41, 156, 252, 365-366; a.mlf., Şerĥu Ǿİleli’t-Tirmiźî (nşr. Nûreddin Itr), [baskı yeri yok] 1398/1978 (Dârü’l-Mellâh), neşredenin girişi, I, 27-40; a.mlf., Fetĥu’l-bârî (nşr. Mahmûd b. Şa‘bân b. Abdülmaksûd v.dğr.), Medine 1417/1996, I, 5-41, 51-54, 80-83, 129-130, 159-161, 214-215; a.mlf., Kelimetü’l-iħlâś ve taĥķīķu maǾnâhâ (nşr. İmâd Tâhâ Firre), Tanta 1408, s. 28-37, 38-39, 42, 56-66; a.mlf., CemîǾu’r-rusül kâne dînühüm el-İslâm, Tanta 1411/1991, s. 16-17, 18-19, 35-36; a.mlf., Ehvâlü’l-ķubûr ve aĥvâlü ehlihâ ile’n-nüşûr (nşr. Ebû Hâcir Muhammed Zağlûl), Beyrut 1405/1985, s. 4, 6, 15-22, 25-41, 48, 50, 58-87, 93, 95-116, 125; a.mlf., et-Taħvîf mine’n-nâr, Beyrut 1405/1985, s. 17-20, 43, 47-48, 61-85, 141-142, 151-153, 184, 189, 210, 211, 217-218, 219; a.mlf., Şerĥu ĥadîŝi ǾAmmâr b. Yâsir (nşr. Ebû Abdurrahman İbrâhim b. Muhammed el-Arf), Cidde 1408/1987, neşredenin girişi, s. 5-11; a.mlf., Şerĥ ve beyân li-ĥadîŝi “Mâ źiǿbâni câǿiǾân” (nşr. Muhammed Subhî Hasan Hallâk), Beyrut 1413/1992, neşredenin girişi, s. 9-15; İbn Nâsırüddin ed-Dımaşkī, er-Reddü’l-vâfir (nşr. Züheyr eş-Şâvîş), Beyrut 1400/1980, s. 135, 176-178; İbn Kādî Şühbe, et-Târîħ (nşr. Adnân Dervîş), Dımaşk 1977, I, 189, 488-489; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, II, 321-322; a.mlf., İnbâǿü’l-ġumr, III, 175-176; Takıyyüddin İbn Fehd, Laĥžü’l-elĥâž (Źeylü Teźkireti’l-ĥuffâž li’ź-Źehebî içinde, nşr. M. Zâhid Kevserî), Dımaşk 1347, s. 180-182; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ś-śâfî, VII, 163-164; Burhâneddin İbn Müflih, el-Maķśadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1410/1990, II, 81-82; Süyûtî, Ŧabaķātü’l-ĥuffâž (Ömer), I, 540; Nuaymî, ed-Dâris fî târîħi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, II, 76-77; Ebü’l-Yümn el-Uleymî, ed-Dürrü’l-münađđad fî źikri aśĥâbi’l-İmâm Aĥmed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Kahire 1412/1992, II, 579-580; İbnü’l-Hûrânî, el-İşârât ilâ emâkini’z-ziyârât (nşr. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî), Dımaşk 1401/1981, s. 71; Mer‘î b. Yûsuf, eş-Şehâdetü’z-zekiyye fî ŝenâǿi’l-eǿimme Ǿalâ İbn Teymiyye (nşr. Necm Abdurrahman Halef), Beyrut 1404/1983, s. 49-51; Keşfü’ž-žunûn, I, 59, 79, 203, 550, 559; II, 1097, 1359, 1400, 1554, 1911; İbnü’l-Gazzî, Dîvânü’l-İslâm (nşr. Seyyid Kisrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, II, 349-351; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 328; Muhammed eş-Şattî, Muħŧaśaru Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile (nşr. Fevvâz Ahmed ez-Zemerlî), Beyrut 1406/1986, s. 71-72; Pertsch, Gotha, I, 492; II, 38-39; Serkîs, MuǾcem, I, 107; Brockelmann, GAL, II, 129-130; Suppl., II, 129-130; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1955, II, 7, 16; V, 36, 75, 84; VI, 129, 153; VII, 2, 17; L. Nemoy, Arabic Manuscripts in the Yale University Library, Copenhagen 1956, s. 78, 169; A. S. Fulton - M. Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London 1959, s. 61-62; Kettânî, er-Risâletü’l-müsteŧrafe, s. 147-148; Müneccid, MuǾcem, II, 22-23; IV, 25; V, 23; a.mlf., MuǾcemü’l-müǿerrihîne’d-Dımaşķıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 218-219; A. Shiloah, The Theory of Music in Arabic Writings, München 1979, s. 207-208; Hemmâm Abdürrahîm Saîd, el-Ǿİlel fi’l-ĥadîŝ dirâse menheciyye fî đavǿi Şerĥi Ǿİleli’t-Tirmiźî li’bn Receb el-Ĥanbelî, Amman 1400/1980, s. 45-54, 213-291; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 636-637; Ali Ahmed en-Nedvî, el-ĶavâǾidü’l-fıķhiyye, Dımaşk 1406/1986, s. 222-226, 228-230; Suûd b. Abdullah el-Funeysân, Âŝârü’l-Ĥanâbile fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân, Riyad 1409, s. 145-146; Abdullah b. Ali es-Sübey‘î, ed-Dürrü’l-münađđad fî esmâǿi kütübi meźhebi’l-İmâm Aĥmed (nşr. Câsim ed-Devserî), Beyrut 1410/1990, s. 48; M. Zâhid Kevserî, el-İşfâķ Ǿalâ aĥkâmi’ŧ-ŧalâķ, Kahire, ts. (el-Mektebetü’l-Ezheriyye), s. 35-36; Nuri Topaloğlu, Tek Hadis Şerhleri, İzmir 1998, s. 1, 12, 16, 21, 36, 38, 54, 70, 89, 96, 99, 104, 132, 148, 165; Ali b. Abdülazîz eş-Şibl, Menhecü’l-ĥâfıž İbn Receb el-Ĥanbelî fi’l-Ǿaķīde, Riyad, ts. (Dârü’s-sumey‘î); Abdülemîr Selîm, “İbn Receb”, DMBİ, III, 548-549.

Cengiz Kallek