İBN RÂŞİD

(ابن راشد)

Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Râşid el-Bekrî el-Kafsî (ö. 736/1336)

Mâlikî fakihi.

Tunus yakınlarındaki Kafsa’da doğdu. İlk eğitimini burada aldıktan sonra Tunus’a gitti ve İbnü’l-Gammâz ile Hâzim el-Kartâcenî’nin derslerine katıldı. Ardından Mısır’a geçti. Önce İskenderiye’de aralarında Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in öğrencisi Nâsırüddin el-Ebyârî, Nâsırüddin İbnü’l-Müneyyir, Ziyâeddin İbnü’l-Allâf ve Muhyiddin el-Mâzûnî’nin de bulunduğu âlimlerden ders aldı. Daha sonra Kahire’de Şehâbeddin el-Karâfî’den Fahreddin er-Râzî’nin el-Maĥśûl fî uśûli’l-fıķh’ı ile bu eserin Tâceddin el-Urmevî’ye ait muhtasarı el-Ĥâśıl’ı, Kemâleddin İbnü’t-Tenesî’den Berâziî’nin et-Tehźîb fi’ħtiśâri’l-Müdevvene’sini ve Takıyyüddin İbn Dakīkul‘îd’den İbnü’l-Hâcib’in el-Muħtaśar’ını okudu. Karâfî’nin önde gelen talebelerinden oldu ve usul ilminde ondan icâzet aldı.

680 (1282) yılında hacca giden İbn Râşid dönüşünde Kafsa’da bir süre ders verdi ve kadılık görevinde bulundu. Bu görevden azledildikten sonra Tunus’a yerleşti, telif ve tedrîs faaliyetini sürdürdü. Kendisinden ders alanlar arasında İbn Merzûk el-Hatîb ve Afîfüddin el-Mısrî gibi âlimler bulunmaktadır. Mâlikî fıkhının ve fıkıh usulünde olgunluk dönemini yaşayan mütekellimîn ekolünün Tunus muhitinde tanınmasında ve sonraki nesillere aktarılmasında büyük emeği geçen ve eserlerinde hocası Karâfî’nin yolunu takip eden İbn Râşid 20 Cemâziyelevvel 736’da (5 Ocak 1336) Tunus’ta vefat etti.

Eserleri. 1. el-Müźheb fî żabŧi (mesâǿili)’l-meźheb. Sagīr b. Abdüsselâm el-Vekîlî, eserin ilk bölümünün Fas’ta Hamziyye Zâviyesi’nde bulunduğunu bildirerek bu nüshadan bazı alıntılar yapmıştır (el-İmâm Şihâbüddîn el-Ķarâfî, II, 397-400). Eser Muhammed Ebü’l-Efcân tarafından neşre hazırlanmaktadır. 2. Lübâbü’l-lübâb fî beyâni mâ teżammenehû ebvâbü’l-kitâb mine’l-erkân ve’ş-şürûŧ ve’l-mevâniǾ ve’l-esbâb (Tunus 1346/1927). Bu iki eserde İbn Râşid, hocası Karâfî’nin izinden yürüyerek Mâlikî fıkhının kendisine kadar ulaşan birikiminden hareketle ve tümevarım metoduyla bazı mücerret ve kapsamlı önermeler tesbit etmeye çalışmaktadır. Tahrîc usulüyle elde edilen bu hükümler, aynı zamanda hakkında hüküm bulunmayan meseleler için de belirleyici olmaktadır. el-Müźheb’de, Karâfî’nin gerek üslûbunun gerekse başta el-Furûķ olmak üzere bu sahada kaleme aldığı eserlerindeki görüşlerinin etkileri açık bir şekilde görülmektedir. el-Müźheb’den daha sonra kaleme alındığı anlaşılan el-Lübâb’da ise fürû-i fıkhı kurallara indirgeme anlayışının yoğunluk kazandığı görülür (a.g.e., II, 398-400). 3. el-Fâǿiķ fî (maǾrifeti)’l-aĥkâm ve’l-veŝâǿiķ. Noterlikle ilgilidir. Yukarıda zikredilen kitaplardan önce telif edildiği belirtilen el-Fâǿiķ’in de yine bu eserlere hâkim anlayışla kaleme alındığı kaydedilmektedir. Eserin Tunus el-Mektebetü’l-vataniyye’de çeşitli yazmaları bulunmaktadır (Mahfûz, II, 333). 4. en-Nažmü’l-bedîǾ fi’ħtiśâri’t-TefrîǾ. İbnü’l-Cellâb’ın mezhepte çok tutulan ve üzerinde yirmiden fazla şerh, ihtisar çalışması yapılan et-TefrîǾ adlı eserinin manzum ihtisarıdır. 5. el-Mertebetü (mevhebetü)’s-seniyye fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye. Abdullah İbrâhim Salâh, son üç eserin British Museum’da 125 numaralı nüshada bir arada bulunduğunu kaydetmektedir (el-İmâm Şihâbüddîn el-Ķarâfî, s. 119). 6. el-Mertebetü’l-Ǿulyâ fî tefsîri’r-rüǿyâ. Chester Beatty Library’de (nr. 4608), ayrıca Tunus el-Mektebetü’l-vataniyye’de yazmasının bulunduğu belirtilmektedir (Mahfûz, II, 334). Eserin adı çeşitli kaynaklarda el-Merķabetü’l-Ǿulyâ olarak da kaydedilmektedir (Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, s. 394; Ahlwardt, III, 578; Mahfûz, II, 334). 7. eş-Şihâbü’ŝ-ŝâķıb fî şerĥi Muħtaśari İbni’l-Ĥâcib. İbnü’l-Hâcib’in el-Muħtaśarü’l-ferǾî (CâmiǾu’l-ümmehât) adlı eseri üzerine yazılan ilk şerh olduğu belirtilmektedir. Müellif İbnü’l-Hâcib’in eserindeki rumuz ve işaretleri açıklamış, meselelerin dayandığı delilleri ortaya koymuştur. Kaynaklarda İbn Râşid’in Telħîśü’l-Maĥśûl fî Ǿilmi’l-uśûl Nuħbetü’l-vâśıl fî şerĥi’l-Ĥâśıl ve Tuĥfetü’l-lebîb fi’ħtiśâri kitâbi İbni’l-Ħa-ŧîb adlı eserleri de kaydedilmiş olup bu sonuncusu Fahreddin er-Râzî’nin tefsirinin muhtasarıdır (Mahfûz, II, 334).

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’l-Cellâb, et-TefrîǾ (nşr. Hüseyin b. Sâlim ed-Dehmânî), Beyrut 1408/1987, neşredenin girişi, I, 155; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, II, 328-329; İbn Kunfüz, Vefeyât (nşr. Âdil Nüveyhiz), Beyrut 1981, s. 346-347; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-ibtihâc, Trablus 1408/1989, s. 392-395; W. Ahlwardt, Verzeichnis, Hildesheim 1980, III, 578; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 207-208; Brockelmann, GAL Suppl., II, 345-346; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 134-135; Îżâĥu’l-meknûn, II, 399, 464; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 111-112; Mahfûz, Terâcimü’l-müǿellifîn, II, 331-334; Abdullah İbrâhim Salâh, el-İmâm Şihâbüddîn el-Ķarâfî ve eŝeruhû fi’l-fıķhi’l-İslâmî, Malta 1991, s. 117-120; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 26; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1963, IV, 33; Sagīr b. Abdüsselâm el-Vekîlî, el-İmâm Şihâbüddîn el-Ķarâfî, Fas 1996, I, 241; II, 397-400; S. A. Jackson, Islamic Law and the State: The Constitutional Jurisprudence of Shihāb al-Dīn al-Qarāfī, Leiden 1996, s. 87.

Kâmil Yaşaroğlu