İBN RÂHÛYE
(ابن راهويه)
Ebû Ya‘kūb İshâk b. İbrâhîm b. Mahled et-Temîmî el-Hanzalî el-Mervezî (ö. 238/853)
Hadis, fıkıh ve tefsir âlimi.
161 (778) yılında Merv’de dünyaya geldi. 163 (780) ve 166’da (783) doğduğu da söylenir. Temîm kabilesinin Hanzale koluna mensup olan babası Mekke yolunda doğduğu için Râhûye (Râheveyh = yolda bulunan) lakabı ile anılmıştır. İlk öğrenimini Merv’de yapan İbn Râhûye yirmi üç yaşında iken tahsil amacıyla seyahate çıktı. Irak, Şam, Hicaz, Yemen gibi ilim merkezlerinde Abdullah b. Mübârek, Vekî‘ b. Cerrâh, Abdurrahman b. Mehdî, Süfyân b. Uyeyne, Şâfiî, İbn Uleyye, Gunder, Yezîd b. Hârûn gibi âlimlerden hadis rivayet etti. Kendisinden de başta hocaları Yahyâ b. Saîd el-Kattân, Bakıyye b. Velîd, Yahyâ b. Âdem, Abdürrezzâk b. Hemmâm olmak üzere Yahyâ b. Maîn, Ahmed b. Hanbel, Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, Hasan b. Süfyân ve Osman b. Saîd ed-Dârimî rivayette bulundular. Dâvûd ez-Zâhirî ve İbn Kuteybe de ondan ders almışlardır. İbn Râhûye tahsilini tamamladıktan sonra Nîşâbur’a yerleşti ve ömrünün sonuna kadar öğretimle meşgul oldu. Buhârî ve Müslim el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’lerinde, Ebû Dâvûd, Tirmizî ve Nesâî es-Sünen’lerinde ondan hadis rivayet ettiler. Güçlü bir hâfızaya sahip olan İbn Râhûye’nin güvenilirliği hususunda hadis münekkitleri ittifak etmiş olup ölümünden beş ay önce hâfıza kaybına uğradığına dair rivayet zayıf kabul edilmiştir (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XI, 377-378). Onun 100.000 hadis bildiği ve 70.000 hadisi talebelerine ezbere yazdırdığı rivayet edilmektedir. İbn Râhûye 14 Şâban 238’de (29 Ocak 853) vefat etti; 243 (857) yılında öldüğüne dair rivayet sağlam değildir.
Hâfız, emîrü’l-mü’minîn fi’l-hadîs, Horasan’ın fakih ve muhaddisi gibi unvanlarla anılan İbn Râhûye tefsir ve akaid ilimlerinde de söz sahibi olmakla birlikte onun ilmî şahsiyetinde hadis ve fıkıh ön plandadır. III. (IX.) yüzyıla kadar meydana getirilen hadis külliyatı sahih hadislerin yanı sıra hasen ve zayıf hadisleri de ihtiva ettiğinden Buhârî onun teşvikiyle el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’ine sadece sahih hadisleri almıştır. Rivayet ettiği hadisleri Müsned adlı eserinde toplayan İbn Râhûye cerh ve ta‘dîl ile ilelü’l-hadîs konularında otorite kabul edilmiş, başlangıçta ehl-i re’yden iken İmam Şâfiî ile ilmî tartışmalarda bulunduktan sonra onun usulünü benimsemiştir. Bazı ictihadları Hanefî mezhebine uygun düştüğü için Hanefî, İmam Şâfiî’nin usulünü benimsediği için Şâfiî, Ahmed b. Hanbel ile olan yakınlığı sebebiyle Hanbelî sayılmışsa da herhangi bir mezhebe bağlı bulunmayan mutlak müctehid olduğu anlaşılmaktadır. İbn Râhûye’nin bazı fıkhî görüşlerini talebelerinden İshak b. Mansûr el-Kevsec Kitâbü’l-Mesâǿil’de (bk. bibl.), evlenme ve boşanmayla ilgili görüşlerini Susan A. Spectorsky Chapters on Marriage and Divorce Responses of Ibn Ĥanbel and Ibn Rāhwayh adlı çalışmasında (Austin 1993) bir araya getirmiştir. İbn Râhûye Allah’ın sıfatları, rü’yetullah, kader, halku’l-Kur’ân gibi kelâmî meselelerde Mu‘tezile başta olmak üzere Cehmiyye, Muattıla, Mürcie gibi fırkalarla tartışmış ve Horasan bölgesinde Ehl-i sünnet’in temsilcisi olmuştur.
Eserleri. 1. Müsned. Altı cilt olduğu kaydedilen eserin 2648 hadis ihtiva eden IV. cildi günümüze ulaşmıştır (yazma nüshaları için bk. Kitâbü’l-Mesâǿil, neşredenin girişi, s. 53; Sezgin, I, 110; Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan b. Selmân - Ebû Huzeyfe Râid b. Sabrî, s. 373). İlk hadis kitaplarından olduğu için önem taşıyan Müsned’in Kütüb-i Sitte’de bulunmayan rivayetleri büyük ölçüde Bûsîrî’nin İtĥâfü’l-ħıyere bi-zevâǿidi’l-mesânîdi’l-Ǿaşere, İbn Hacer el-Askalânî’nin el-Meŧâlibü’l-Ǿâliye fî zevâǿidi’l-mesânîdi’ŝ-ŝemâniye gibi kitapları yoluyla bugüne kadar gelmiştir (Abdülgafûr Abdülhak Hüseyin el-Belûşî, s. 236-242). İbn Râhûye, Müsned’ini sahâbî râvilerin mensup olduğu şehirleri esas alarak düzenlemiş, öncelikle sahih hadisleri aldığı eserinde râvilerin güvenilirliği ve hadislerin sıhhati konusunda bilgi vermiş, garîb kelimeleri açıklamış, bazı hadislerin yorumunu yapmıştır (a.g.e., s. 251-253). Eserdeki 1273 hadis ihtiva eden Hz. Âişe’nin müsnedini Abdülgafûr Abdülhak Hüseyin el-Belûşî yayımlamış (Medine 1410), Cemîle Şevket (Jamila Shaukat), bu müsned hakkında Cambridge Üniversitesi’nde (1984) A critical Edition, with Introduction of Tradition Recounted by ÂǾishah, Extracted from the Musnad of Ishaq b. Râhawayh adıyla bir doktora çalışması yapmıştır. 2. Kitâbü’l-Mesâǿil. Ahmed b. Hanbel ve İbn Râhûye’nin fıkha dair sorulara verdikleri cevapların İshak b. Mansûr el-Kevsec tarafından bir araya getirilmesiyle oluşan eser Muhammed b. Abdullah ez-Zâhim’in tahkikiyle yayımlanmıştır (Kahire 1412/1992).
İbn Râhûye’nin kaynaklarda ayrıca et-Tefsîr, es-Sünen, el-CâmiǾu’l-kebîr, el-CâmiǾu’ś-śaġīr, el-Muśannef, Kitâbü’l-Ǿİlm adlı eserleri zikredilmektedir. Abdülgafûr Abdülhak Hüseyin el-Belûşî el-İmâm İsĥâķ b. Râheveyh ve Kitâbühü’l-Müsned ismiyle bir araştırma yapmış (Medine 1411/1990), Tallâl Mahmûd Sultan Fıkĥu İsĥâķ b. Râhûye adlı bir doktora tezi hazırlamış (1405, Câmiatü Ümmi’l-kurâ [Mekke]), Özdemir Yücel de İshak b. Râhûye Hayatı ve Şahsiyeti adıyla bir yüksek lisans çalışması yapmıştır (1982, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Râhûye, Kitâbü’l-Mesâǿil (haz. İshak b. Mansûr el-Kevsec, nşr. Muhammed b. Abdullah ez-Zâhim), Kahire 1412/1992, neşredenin girişi I, 45-56; Buhârî, et-Târîħu’l-kebîr, I, 379-380; a.mlf., et-Târîħu’ś-śaġīr, II, 368; İbn Ebû Hâtim, el-Cerĥ ve’t-taǾdîl, II, 209-210; İbn Hibbân, eŝ-Ŝiķāt, VIII, 115-116; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 286; Lâlikâî, Şerĥu uśûli iǾtiķādi Ehli’s-sünne (nşr. Ahmed Sa‘d Hamdân), Riyad 1402, I, 47; Ebû Nuaym, Ĥilye, IX, 102-103; Hatîb, Târîħu Baġdâd, VI, 345-355; İbn Ebû Ya‘lâ, Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile, I, 109; İbn Asâkir, Târîħu Dımaşķ (Amrî), VIII, 119-142; Mizzî, Tehźîbü’l-Kemâl, II, 373-388; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XI, 358-383; a.mlf., Mîzânü’l-iǾtidâl, I, 182-183; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, II, 433-435; Safedî, el-Vâfî, VIII, 386-388; Sübkî, Ŧabaķāt (Tanâhî), II, 83-93; İbn Ha-cer, Tehźîbü’t-Tehźîb, I, 216-218; a.mlf., el-MuǾcemü’l-müfehres (nşr. Muhammed Şekkûr Mahmûd el-Hâcî Emrîr el-Meyâdînî), Beyrut 1418/1998, s. 58, 109, 131-132; Sehâvî, el-İǾlân bi’t-tevbîħ, s. 190; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn (Lecne), I, 103-105; Keşfü’ž-žunûn, I, 442; Şevkânî, Neylü’l-evŧâr, VIII, 261; Sezgin, GAS, I, 110; Abdülgafûr Abdülhak Hüseyin el-Belûşî, el-İmâm İsĥâķ b. Râheveyh ve kitâbühü’l-Müsned, Medine 1411/1990, s. 50-90, 104-108, 168-197, 235-256; Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan b. Selmân - Ebû Huzeyfe Râid b. Sabrî, MuǾcemü’l-muśannefâti’l-vâride fî Fetĥi’l-bârî, Riyad 1412/1991, s. 124, 373; Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî v.dğr., MevsûǾâtü ricâli’l-kütübi’t-tisǾa, Beyrut 1413/1993, I, 92; Ahmed Ömer Hâşim, “el-İmâmü’l-muĥaddiş İsĥâķ b. Râhûye ve eşeruhû fi’s-sünne”, Mecelletü Külliyyeti uśûli’d-dîn bi’l-Ķāhire, III, Kahire 1405/1985, s. 49-57; J. Schact, “Ibn Rāhwayh”, EI² (İng.), III, 902; Ali Refîî, “İbn Râhveyh”, DMBİ, III, 540-541; M. Yaşar Kandemir, “el-Câmiu’s-sahîh”, DİA, VII, 114.
Abdullah Aydınlı