İBN RAHHÂL
(ابن رحّال)
Ebû Alî el-Hasen b. Rahhâl b. Ahmed b. Alî et-Tedlâvî el-Ma‘dânî (ö. 1140/1728)
Mâlikî fakihi.
Fas’ın orta bölgesinde, Fas-Merakeş şehirlerini birbirine bağlayan vadi üzerindeki Tâdilâ’dan (Tâdile) olup bu bölgede doğup büyüdüğü, daha sonra dönemin önemli ilim merkezlerinden Fas’a giderek dinî eğitimini tamamladığı anlaşılmaktadır. Hocaları arasında Ebû Ali Nûreddin Hasan b. Mes‘ûd el-Yûsî, Ebû Muhammed Abdüsselâm b. Tayyib b. Muhammed el-Kādirî el-Hasenî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülkādir el-Fâsî, Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan el-Miknâsî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Ebü’l-Kāsım b. Sûde gibi âlimler yer alır.
İbn Rahhâl öğrenimini tamamladıktan sonra, Sultan Ebû İnân el-Merînî tarafından inşa ettirilen ve Fas’ın en büyük medreselerinden biri olan Mütevekkiliyye’de ders vermeye başladı. Halîl b. İshak el-Cündî’nin Mâlikî fıkhına dair el-Muħtaśar adlı kitabını okutmakla meşhur oldu, dersleri büyük rağbet gördü. Öğrencileri arasında Ebü’l-Kāsım İbn Saîd el-Amîrî el-Miknâsî, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed el-Fâsî, Ebü’l-Bekā Muhammed b. Yaîş eş-Şâvî, Ahmed b. Mübârek es-Sicilmâsî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Bekrî eş-Şâzelî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf el-Müceylidî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdüssâdık ed-Dükkâlî gibi şahsiyetler vardır. Sultan Mevlây İsmâil zamanında (1672-1727) iki defa kadılık görevini üstlenen İbn Rahhâl önce Fas’ta, ardından Miknâs’ta (Meknes) kadılık yaptı. Fas kadılığından alındığı zaman yeniden eğitim ve öğretim hayatına döndü. Bir süre sonra tekrar Miknâs kadılığına getirildi ve 3 Receb 1140 (14 Şubat 1728) tarihinde vefatına kadar bu görevde kaldı.
Kaynaklar İbn Rahhâl’i, Mâlikî mezhebine olan derin vukufu ve bu mezhebin klasik metinlerinden birçoğunu ezbere bilmesi sebebiyle zamanında Mâlikî mezhebinin hâfızı, fetva ve nevâzil konusunda üstün yetenekli, güzel ahlâklı ve cömert bir kimse olarak anar, kadılık görevinde çok başarılı olduğunu ifade eder. Esasen kendisi de eserlerinde kadıların dirayet ve ferâset sahibi olması, şer‘î hükümler kadar halkın örf ve âdetini, tarafların ahlâkını ve ruh halini de iyi bilmesinin lüzumunu vurgulamıştır. İbn Rahhâl, fıkhı toplumun gelişim ve ıslahının hizmetinde kullanmanın gereğini savunuyor, bu sebeple meydana gelen olaylarda taklit yerine ictihadı ön planda tutarak fıkhî konular etrafında derinlemesine araştırma ve tartışma yapılmasını arzu ediyordu. Olaya ve dinin genel amaçlarına uygun düşmeyen ahkâmla hüküm veren kadıları eleştirir, onları daha fazla düşünmeye ve araştırmaya çağırırdı. Toplumda yerleşmiş bir kısım bâtıl inançları tenkit etmekten geri durmayan ve yaşadığı bölgenin şartlarını dikkate alarak ictihad yapan İbn Rahhâl, önceki bazı hükümlere muhalefet etmekten çekinmeyip görüşler arasında tercihte bulunmuş ve bazan farklı sonuçlara varmıştır. Meselâ davaların mescid içinde görülüp karara bağlanmasına karşı çıkmış, hâkimin âdil olduğunu bildiği şahitleri tâdile ihtiyaç duymadan hüküm verebileceği görüşüne muhalefet etmiştir.
Eserleri. 1. Şerĥu Muħtaśari Ħalîl (Fetĥu’l-Fettâĥ). Halîl b. İshak el-Cündî’nin Mâlikî fıkhına dair meşhur eserine yazdığı bu şerh müellifin en önemli kitabı olup kendi görüş ve ictihadlarını da ihtiva eder. Talebesi Amîrî, eserin hemen hemen Mâlikî mezhebinin bütün metinlerini ihtiva edecek kadar kapsamlı olduğunu söylemiş, İbn Zeydân, el-Hizânetü’s-Sultâniyye’de on beş ciltlik bir yazma nüshasının bulunduğunu belirtmiştir (Târîħu Miknâs, III, 8). Şerhin Rabat el-Hizânetü’l-melekiyye’de bazı ciltleri, Tıtvân’da el-Câmiu’l-kebîr Kütüphanesi’nde on beş ciltlik bir nüshası ve yine Tıtvân el-Mektebetü’l-âmme’de diğer bir nüshası (Keşfü’l-ķınâǾ, neşredenin girişi, s. 29), Fas’ta Hizânetü’l-Karaviyyîn’de bazı ciltleri (M. Âbid el-Fâsî, I, 427; II, 531-532) ve Temgrût Dârü’l-kütübi’n-Nâsıriyye’de (nr. 624) bir cildi mevcuttur (Muhammed el-Menûnî, s. 72; mikrofilm halinde nikâhla ilgili bir nüsha için bk. Fihrisü’l-muśavverât, III, 221). 2. İħtiśâru Şerĥi Muħtaśari Ħalîl. Halîl b. İshak’ın adı geçen eserine Muhammed b. Abdullah el-Haraşî tarafından yazılan şerhin muhtasarıdır. İbn Zeydân, bunun da çok önemli bir eser olduğunu belirterek el-Hizânetü’s-Sultâniyye’de dört ciltlik yazma nüshasının bulunduğunu belirtir (Târîħu Miknâs, III, 8). 3. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi Meyyâre Ǿalâ Tuĥfeti’l-ĥükkâm li’bni ǾÂśım. Ebû Bekir İbn Âsım’ın eserine Meyyâre’nin yazdığı şerhin hâşiyesi olup bu şerhin kenarında basılmıştır (I-II, Fas 1299; I-II, Kahire 1315). 4. el-İrtifâķ fî mesâǿili’l-istiĥķāķ. Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları mevcut olan eseri (Tunus, Dârü’l-kütübi’l-vataniyye, nr. 1694, 12301; Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 487, 1079, 1418, 1649, 1862) Muhammed b. Süleyman el-Meniî 1986’da Mekke Câmiatü Ümmi’l-kurâ’da yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamıştır. 5. RefǾu’l-iltibâs Ǿan şirketi’l-ħammâs. Ziraî ortakçılık hakkındaki bu eserin Fas’ta taş baskısı yapılmış ve kitap Jacques Berque tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir (Keşfü’l-ķınâǾ, neşredenin girişi, s. 31). 6. Keşfü’l-ķınâǾ Ǿan tażmîni’ś-śunnâǾ. İşçi ve esnafın tazmin sorumluluğuyla ilgili olan eserin Fas’ta taş baskısı yapılmış ve önce Jacques Berque tarafından Fransızca tercümesiyle birlikte (Cezayir 1949), ardından Muhammed el-Hâdî Ebü’l-Ecfân tarafından neşredilmiştir (Tunus 1986; Beyrut 1996). Müellifin kaynaklarda ayrıca Yetîmetü’l-Ǿaķdeyn fî menâfiǾi’l-yedeyn ve el-EdǾiyye adlı eserlerinden de söz edilir (eserlerin yazma nüshaları için bk. Keşfü’l-ķınâǾ, neşredenin girişi, s. 28-32; Abdülazîz b. Abdullah, MaǾlemetü’l-fıķhi’l-Mâlikî, s. 71).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Rahhâl, Keşfü’l-ķınâǾ Ǿan tażmîni’ś-śunnâǾ (nşr. Muhammed el-Hâdî Ebü’l-Ecfân), Tunus 1986, neşredenin girişi, s. 17-37; Ebü’l-Kāsım İbn Saîd el-Âmirî, Fehresetü’ş-şüyûħ, Rabat el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 905, vr. 89; Kā-dirî, Neşrü’l-meŝânî, II, 132; Abdüsselâm İbn Sûde, Ķuđâtü Fâs, Rabat el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1140; a.mlf., Delîlü müǿerriħi’l-Maġribi’l-Aķsâ, [baskı yeri yok] 1960, I, 189; İbn Zeydân, Târîħu Miknâs, Rabat 1931, III, 7-9; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 298; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 334; Brockelmann, GAL Suppl., II, 696; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 204; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 224; Abdülhâdî et-Tâzî, CâmiǾu’l-Ķaraviyyîn, Beyrut 1972, III, 69; Abdullah Kennûn, en-Nübûġu’l-Maġribî, Beyrut 1975, I, 297; Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 276; E. Levi-Provençal, Müǿerriħu’ş-şürefâǿ (trc. Abdülkādir el-Hallâdî), Rabat 1397/1977, s. 212; M. Âbid el-Fâsî, Fihrisü maħŧûŧâti Ħizâneti’l-Ķaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1400/1980, I, 427; II, 531-532, 537; Abdülazîz b. Abdullah, MaǾlemetü’l-fıķhi’l-Mâlikî, Beyrut 1983, s. 71; a.mlf., Mv.M, I, 103; Muhammed el-Menûnî, Delîlü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’n-Nâśıriyye bi-Temġrût, Muhammediye 1985, s. 72 (nr. 624); Fihrisü’l-muśavverâti’l-mikrofilmiyye bi-kıśmi’l-maħŧûŧât (nşr. Merkezü’l-Melik Faysal), Riyad 1993, III, 221; Delîlü resâǿili CâmiǾati Ümmi’l-ķurâǿ ilâ nihâyeti Ǿâm 1415 hicriyye, Mekke 1996, s. 24.
Muhammed el-Hâdî Ebü’l-ecfân