İBN MERDÛYE

(ابن مردوية)

Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. Merdûye b. Fûrek el-İsfahânî (ö. 410/1020)

Hadis hâfızı, tefsir, tarih ve coğrafya âlimi.

323’te (935) İsfahan’da doğdu. Aynı adla bilinen torunuyla karıştırılmaması için kendisine İbn Merdûye (Merdeveyh) el-Kebîr denir. Babası, kardeşi Ebû Abdullah Muhammed b. Mûsâ ile torunu Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Ahmed de (İbn Merdûye es-Sagīr) tanınmış âlim ve muhaddislerden olup İbn Merdûye es-Sagīr Cüzǿ fîhi eĥâdîŝü Ebî Muĥammed ǾAbdillâh b. Muĥammed b. CaǾfer b. Ĥayyân adlı eserin müellifidir (nşr. Bedr b. Abdullah b. Bedr, Riyad 1414/1993). İbn Merdûye tahsiline İsfahan’da babasının yanında başladı. Daha sonra Basra, Kûfe ve Horasan gibi merkezleri dolaştı; 349’da (960) Bağdat’a gitti ve iki yıl kadar orada kaldı. Hocaları arasında Ebû Sehl b. Zîyâd el-Kattân, Meymûn b. İshak el-Horasânî, Abdullah b. İshak el-Horasânî, Ebû Ahmed el-Assâl, Muhammed b. Ali b. Duhaym eş-Şeybânî, Ebü’ş-Şeyh el-İsfahânî gibi âlimler vardır. Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ebû Amr İbn Mende ile kardeşi Ebü’l-Kāsım İbn Mende, Süleyman b. İbrâhim b. Muhammed el-İsfahânî ve eŝ-Ŝeķafiyyât adlı hadis cüzüyle tanınan Ebû Abdullah es-Sekafî onun talebelerinden bazılarıdır. İbn Merdûye 24 Ramazan 410’da (23 Ocak 1020) vefat etti. Kettânî ölüm tarihini yanlışlıkla 416 (1025) olarak verir. Sika bir râvi olduğu ve râviler hakkında isabetli tenkitler yaptığı belirtilen İbn Merdûye, ömrünün sonlarına doğru gözlerini kaybettiğinde kuvvetli hâfızası sayesinde talebelerine ezberden hadis imlâ edebilmiştir.

Eserleri. 1. Emâlî. Ebû Sehl b. Ziyâd el-Kattân’ın 300 kadar meclisinde tutulan notların derlenmesiyle meydana gelen bir eser olup üç bölümünü içine alan kısmı Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’dedir (Mecmua, nr. 108/8, vr. 182a-192a). 2. Muħtârât mine’l-Emâlî. Ebû Abdullah Muhammed b. İbrâhim b. Ca‘fer el-Cürcânî’nin Emâlî’sinden (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 74, vr. 105a-198b) seçilerek meydana getirilen eserin eksik bir nüshası British Museum’dadır (Or., nr. 7724). 3. MuǾcemü’l-büldân. Bir nüshası Âsafiye (Coğrafya, nr. 1), diğer bir nüshası da Tahran Üniversitesi (nr. 3965) kütüphanelerinde bulunmaktadır. 4. Cüzǿ fîhi intiķāǿ min ĥadîŝi ehli’l-Baśra. Taberânî’nin Ĥadîŝ li-ehli’l-Baśra (Sezgin, I, 196) adlı eserinde derlediği hadislerden seçmeler yapılarak meydana getirilen risâlenin bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’dedir (Mecmua, nr. 85, vr. 110a-126b). 5. el-Müstaħrec Ǿalâ Śaĥîĥi’l-Buħârî. Rivayetlerinin çoğu âlî isnadlı bir eser olduğu belirtilmiştir (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVII, 310). 6. Kitâbü’t-Tefsîr (et-Tefsîrü’l-müsned). Yedi cilt olduğu kaydedilen eser daha sonraki birçok müfessire kaynak teşkil etmiştir. 7. Târîħu İśfahân. Zehebî ve İbn Hacer gibi müelliflerin çokça faydalandıkları bir eserdir (meselâ bk. Zehebî, AǾlamü’n-nübelâǿ, XIV, 463; XV, 553, 554; XVI, 13, 14, 15, 277, 278; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, III, 886, 887, 974; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, I, 117, 266).

İbn Merdûye ayrıca Ebü’ş-Şeyh’in Eĥâdîŝ’i ile (nüshaları için bk. Sezgin, I, 201)


Taberânî’nin Eĥâdîŝ’inden (nüshaları için bk. a.g.e., I, 197) seçtiği hadisleri aynı adla ayrı cüzler halinde derlemiş, İbnü’l-Cezerî’nin el-Aśl’ı ve Şevkânî’nin Tuĥfetü’ź-źâkirîn’ine kaynak oluşturduğu söylenen el-EdǾiye adlı bir dua mecmuası kaleme almıştır (DİA, IX, 538). Kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Müsned, el-Ebvâb, eş-Şüyûħ, el-CâmiǾu’l-muħtaśar fi’ŧ-ŧıb, el-Müstaħrec Ǿalâ Müslim, el-Emŝâl, Evlâdü’l-muĥaddiŝîn, el-Ǿİlm, et-Teşehhüd ve ŧuruķuh ve elfâžuh, Menâķıbü ǾAlî.

BİBLİYOGRAFYA:

Ebû Nuaym el-İsfahânî, Źikru aħbâri İśbahân (nşr. S. Dedering), Leiden 1931, I, 168; İbn Şehrâşûb, MeǾâlimü’l-Ǿulemâǿ, Beyrut, ts. (Dârü’l-advâ), s. 138; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, VII, 294; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, III, 886, 887, 974, 1050-1051; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIV, 143, 463; XV, 553, 554; XVI, 13, 14, 15, 277, 278; XVII, 308-311; XIX, 207; Safedî, el-Vâfî, VIII, 201; İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 8; İbn Hâcer, Lisânü’l-Mîzân, I, 117, 266; Süyûtî, Ŧabaķātü’l-ĥuffâž (Lecne), III, 412; a.mlf., el-İtķān (Ebü’l-Fazl), IV, 213; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, I, 94-95; Keşfü’ž-žunûn, I, 282, 439; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, III, 190; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 71-72; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, II, 190; Bilmen, Tefsir Tarihi, I, 405; Sezgin, GAS, I, 196, 223, 225; Kettânî, er-Risâletü’l-müsteŧrafe, s. 26-27; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 261; Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, I, 211-213; Kemal Sandıkçı, Sahîh-i Buhârî Üzerine Yapılan Çalışmalar, Ankara 1991, s. 119; Kāmûsü’l-a‘lâm, I, 660; Hasan Ensârî, “İbn Merdûye”, DMBİ, IV, 603-605; Mustafa Çağrıcı, “Dua”, DİA, IX, 538; C. Edmund Bosworth, “Ebn Mardawayh”, EIr., VIII, 38.

Abdülkadir Şenel