İBN MÂKÛLÂ
(ابن ماكولا)
Ebû Nasr Alî b. Hibetillâh b. Alî el-İclî (ö. 475/1082’den sonra)
Muhaddis ve biyografi yazarı.
Aslen Cerbâzkānîli olup 5 Şâban 421’de (8 Ağustos 1030) Bağdat yakınlarındaki Ukberâ’da dünyaya geldi. Doğum tarihi 402 (1011), 420, 422 ve 429 (1038) olarak da zikredilmiştir. Cerbâzkānî ve Bağdâdî nisbeleriyle de anılır. Mâkûlâ vezirler, kadılar yetiştiren Bağdatlı seçkin bir ailenin ismidir. Babası Büveyhîler’den Celâlüddevle’nin vezirliğini yapmış, daha sonra hapsedilmiş ve hapiste ölmüştür. Amcası Hasan b. Ali ile babasının yeğeni Ebû Saîd İbn Mâkûlâ da aynı görevi yapmış, diğer bir amcası Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali Bağdat’ta Şâfiî kādılkudâtı olmuştur. Kendisinin “Sa‘dülmelik” ve “Emîr” lakaplarıyla anılmasının sebebi, Halife Muktedî-Biemrillâh tarafından muhtemelen Horasan ve Semerkant’a elçi olarak gönderilirken bu unvanlarla taltif edilmesidir.
On yaşından itibaren tanınmış hocalardan özel eğitim gören İbn Mâkûlâ yirmi yaşına kadar Kur’an, Arapça, edebiyat, hesap ve hadis dersleri aldı (el-İkmâl, neşredenin girişi, I, 24). Daha sonra tahsilini ilerletmek için Horasan, Mâverâünnehir, el-Cezîre, Dımaşk ve Mısır’a gitti. Akranları arasında hadis bilgisiyle tanındı. Hadis râvilerini ve nahiv ilmini iyi bilmesiyle, ayrıca yazdığı şiirlerle şöhret kazandı. 462’de (1070) Bağdat’a döndü. İbn Mâkûlâ’nın hocaları arasında Hatîb el-Bağdâdî, Büşrâ b. Mesîs el-Fâtinî er-Rûmî, Ahmed b. Muhammed el-Atîkī ve Kādî Ebü’t-Tayyib et-Taberî gibi isimler bulunmakta, şeyhi Hatîb el-Bağdâdî, fakih Nasr b. İbrâhim el-Makdisî, Şücâ‘ b. Fâris ez-Zühlî ve Muhammed b. Tarhân et-Türkî ondan faydalananlar arasında yer almaktadır. Devrin Abbâsî halifesi Muktedî-Biemrillâh onu, Semerkant ve Buhara Meliki Tamgan Han’a kendisine biat etmesini sağlamak üzere elçi gönderdi. Bu görevle Horasan’a birkaç defa gittiği kaydedilmektedir.
İbn Mâkûlâ, doğuya yaptığı son seyahatte Cürcân’da veya Ahvaz’da yahut Kirman’da yanındaki Türk asıllı köleleri tarafından öldürülmüş ve malları gasbedilmiştir. Ölüm tarihi ve yeri hakkında çeşitli rivayetler bulunmaktadır. Güvenilir kabul edilen rivayete göre 475 (1082) yılı başlarında Bağdat’tan ayrılmış ve daha sonra öldürülmüştür. Ölüm tarihi çeşitli kaynaklarda 479 (1086), 486 ve 487 olarak da zikredilmiştir.
İbn Mâkûlâ hadis hâfızı ve ricâl âlimi, rivayetlerine güvenilir bir kişi, gramer bilgisi kuvvetli bir şairdi. Hatîb el-Bağdâdî’den sonra “ikinci Hatîb” diye meşhur oldu. Hâfız Ebû Nasr el-Humeydî, Hatîb el-Bağdâdî’ye bir şey sorduğu zaman titizliği sebebiyle kitaba bakarak cevap verdiğini, İbn Mâkûlâ’ya bir şey sorduğunda ise onun kitaptan okur gibi ezberinden açıklamalar yaptığını söylemektedir. Hatîb el-Bağdâdî, el-Müǿtenif fî tekmileti’l-Muħtelif ve’l-müǿtelif adlı eserini tenkit etmek üzere İbn Mâkûlâ’nın bir kitap yazdığını öğrenince ona bunun doğru olup olmadığını sormuş, İbn Mâkûlâ da muhtemelen hocasını üzmemek için böyle bir çalışma yapmadığını söylemiş, Tehźîbü müstemirri’l-evhâm adlı bu çalışmasını hocasının vefatından sonra ortaya çıkarmıştır.
Eserleri. 1. el-İkmâl* fî refǾi’l-irtiyâb Ǿani’l-müǿtelif ve’l-muħtelif mine’l-esmâǿ ve’l-künâ ve’l-ensâb. Güvenilir kaynaklardan sayılan eser Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî
(I-VI, Haydarâbâd 1962-1967) ve Nâyif Abbas (VII. cilt, Beyrut 1976) tarafından yayımlanmıştır. 2. Tehźîbü müstemirri’l-evhâm Ǿalâ źevi’l-maǾrife ve üli’l-efhâm (Tehźîbü müstemirri’l-evhâm Ǿalâ źevi’t-temennî ve’l-aĥlâm [aǾlâm]). el-İkmâl’in ve Hatîb el-Bağdâdî’nin aynı konudaki eserinin müphem yönlerinin açıklanması ve eksik taraflarının tamamlanması amacıyla kaleme alınan eseri Seyyid Kisrevî Hasan neşretmiştir (Beyrut 1410/1990). Tekmiletü’l-İkmâl adıyla zikredilen eser de (Ziriklî, V, 30) muhtemelen bu kitaptır. İbn Mâkûlâ’nın ayrıca Müfâħaratü’l-ķalem ve’s-seyf ve’d-dînâr (Keşfü’ž-žunûn, II, 1758), Kitâbü’l-Vüzerâǿ (el-İkmâl, I, 549; Safedî, XXII, 280) ve Kitâb fî Ǿilmi’l-ĥadîŝ (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 693) adlı eserleri bulunduğu belirtilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Mâkûlâ, el-İkmâl (nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî), Haydarâbâd 1381/1962, I, 549, ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 18-48; a.mlf., Tehźîbü müstemirri’l-evhâm Ǿalâ źevi’l-maǾrife ve üli’l-efhâm (nşr. Seyyid Kisrevî Hasan), Beyrut 1410/1990, neşredenin girişi, s. 25-35; İbn Asâkir, Târîħu Dımaşķ (Amrî), XLIII, 263-265; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XV, 102-111; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 128, 227; İbnü’n-Neccâr, el-Müstefâd (nşr. M. Mevlûd Halef), Beyrut 1986, s. 354-357; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, IX, 79; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 305-306; İbn Abdülhâdî, ǾUlemâǿü’l-ĥadîŝ, III, 393-397; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1201-1207; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVIII, 569-578; a.mlf., Düvelü’l-İslâm, Beyrut 1405/1985, s. 250; a.mlf., el-Ǿİber, II, 355; Safedî, el-Vâfî, XXII, 280-282; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, III, 110-112; İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 123-124, 145-146; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, V, 115-116; Keşfü’ž-žunûn, II, 1637, 1758; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, III, 381; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 693; Brockelmann, GAL, I, 435; Suppl., I, 602; GAL (Ar.), VI, 176-178; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VII, 257; Kettânî, er-Risâletü’l-müsteŧrafe, s. 116, 211-212; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 201, 246; V, 30; Manuela Marin, “Biografias de Andalusies en la obra de Ibn Mākūlā”, Actas de las II Jornadas de Cultura Arabe e Islamica (1980), Madrid 1985, s. 353-364; Nuri Topaloğlu, Selçuklu Devri Muhaddisleri, Ankara 1988, s. 99; K. V. Zetterstéen, “İbn Mâkûlâ”, İA, V/2, s. 767; J. C. Vadet, “Ibn Mākūlā”, EI² (İng.), III, 860-861.
Nuri Topaloğlu