İBN KUDÂME, Ebü’l-Ferec
(أبو الفرج ابن قدامة)
Ebü’l-Ferec Şemsüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ahmed el-Makdisî (ö. 682/1283)
Hanbelî fakihi.
Muharrem 597’de (Ekim 1200) Dımaşk’ta dünyaya geldi. Bazı kaynaklarda Şevval 597’de (Temmuz 1201) doğduğu kaydedilir. Birçok âlim yetiştiren Kudâme ailesine mensup olup künyesi Ebû Muhammed, lakabı babasına nisbetle İbn Ebû Ömer şeklinde de geçmektedir. İlk eğitimini, Hanbelî mezhebinin meşhur âlimlerinden olan babası Ebû Ömer Muhammed ile amcası Muvaffakuddin İbn Kudâme’den aldı. Daha sonra Dımaşk’ta Ebû Ali Hanbel b. Abdullah er-Rusâfî el-Mükebber, Ebû Hafs İbn Taberzed, Ebü’l-Yümn el-Kindî, Ebü’l-Kāsım İbnü’l-Harestânî, İbn Melâib, Kādî Es‘ad b. Müneccâ, Ahmed b. Abdüddâim, Ziyâeddin el-Makdisî; Mekke’de Ebü’l-Mecd el-Kazvînî ve İbn Bâsûye; Medine’de Ebû Tâlib Abdülmuhsin b. Ebü’l-Umeyd el-Hafîfî gibi hocalardan ders aldı. Fıkhı amcası Muvaffakuddin, usûl-i fıkhı, bu ilmin önemli kaynaklarından olan el-İĥkâm fî uśûli’l-aĥkâm adlı eserin müellifi Şâfiî âlimi Seyfeddin el-Âmidî’den tahsil etti. Ayrıca Ebû Sa‘d İbnü’s-Saffâr, Ebü’l-Feth el-Mindâî ve Ebû Ca‘fer es-Saydelânî’nin de içinde bulunduğu pek çok âlimden icâzet aldı.
İbn Kudâme fıkıh ve usulü yanında hadis, kıraat ve nahiv gibi çeşitli ilimlerde kendisini yetiştirdi; özellikle hadis alanında derin bilgi sahibiydi. Altmış yıl hadis okuduğu rivayet edilmekte (Zehebî, MuǾcemü’ş-şüyûħ, I, 375) ve bu sebeple Zehebî tarafından yirmi altıncı tabakadaki hadisçiler içerisinde sayılmaktadır (MuǾîn fî ŧabaķāti’l-muĥaddiŝîn, s. 218). Hadis âlimi Nevevî ondan çeşitli rivayetlerde bulunmuş ve hocalarının en büyüğünün İbn Kudâme olduğunu söylemiştir (Zehebî, MuǾcemü’ş-şüyûħ, I, 375).
Öğrenimini tamamladıktan sonra kendini eğitim faaliyetlerine veren İbn Kudâme, döneminde Dımaşk’ın tanınmış fıkıh otoritelerinden biri oldu. Bundan dolayı “şeyhülislâm” ve “kutub” sıfatlarıyla anıldı. Dımaşk’ta Câmiu’l-cebel’de hatiplik, Eşrefiyye Dârülhadisi ve Ziyâiyye Medresesi’nde hocalık yaptı. Eşrefiyye’de ilk olarak onun ders verdiği kaydedilir (Nuaymî, I, 48). Yetiştirdiği talebeler ve kendisinden rivayette bulunanlar arasında Takıyyüddin İbn Teymiyye, Mecdüddin İsmâil b. Muhammed el-Harrânî, Nevevî, Zehebî, Ebü’l-Feth İbnü’l-Hâcib, Mizzî, Birzâlî, İbnü’l-Habbâz, Ahmed b. Abdurrahman el-Harîrî, Ebû Bekir el-Münâvî, Ebû İshak el-Fezârî gibi âlimler yer almaktadır.
İlmi yanında ahlak ve yaşayışıyla da halkın ve yöneticilerin saygısını kazanan İbn Kudâme 664 Cemâziyelevvelinde (Şubat 1266) kādılkudâtlığa getirildi. Tarihçiler, bunun Dımaşk’ta Hanbelî kadılığına yapılan ilk tayin olduğunu belirtirler (İbn Kesîr, XIII, 302; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ś-śâfî, VII, 212). On iki yıldan fazla bir süre ücret almadan yürüttüğü bu görevden kendi isteğiyle ayrıldı. 682 yılı Rebîülâhir ayının son günü (27 Temmuz 1283) vefat etti ve Kāsiyûn Mezarlığı’nda babasının yanına defnedildi. Zehebî bir eserinde İbn Receb ve diğer pek çok tabakat müellifi gibi bu tarihi verirken (MuǾcemü’ş-şüyûħ, I, 376) bir başka eserinde aynı yılın 9 Cemâziyelevvelinde (5 Ağustos) öldüğünü kaydeder (el-MuǾcemü’l-muħtaś bi’l-muĥaddiŝîn, s. 139). Nuaymî’nin rebîülevvel ayının son gününü (28 Haziran) zikretmesi (ed-Dâris fî târîħi’l-medâris, I, 49) bir zühul eseri olmalıdır. Kaynaklarda, İbn Kudâme hakkında öğrencisi İbnü’l-Habbâz’ın 150 cüzlük bir eser yazdığı ve Zehebî’nin biyografi hususunda bu hacimde bir çalışmaya rastlamadığını söylediği zikredilmektedir.
Eserleri. İbn Kudâme’nin günümüze ulaşan tek eseri eş-Şerĥu’l-kebîr’dir. eş-Şâfî adıyla da anılan eser, amcası Muvaffakuddin İbn Kudâme’nin Hanbelî fıkhına dair el-MuķniǾ adlı kitabının şerhidir. Amcasının kendisine bu eseri okutma ve gerekli düzeltmeleri yapma izni vermesi üzerine yine amcasının Hanbelî mezhebinin en meşhur fıkıh kitaplarından olan el-Muġnî’sinden geniş bir şekilde faydalanarak el-MuķniǾi şerhetmiş ve bundan dolayı mezhebin müteahhir âlimleri tarafından “sâhibü’ş-şerh” diye anılmıştır. İbn Kudâme eserinde önce el-MuķniǾden bir meseleyi zikrederek onu açıklamış, daha sonra bu mesele hakkında amcasının görüşü ile ona muhalif görüşleri tartışarak tercihini belirtmiştir. Belli ölçüde ictihadî bir bakış açısını yansıtmakla beraber bu yaklaşımın Hanbelî mezhebiyle sınırlı olduğu gözden uzak tutulmamalıdır (İbn Bedrân, s. 435). Eser el-Muġnî ile birlikte on iki cilt halinde basılmıştır (nşr. M. Reşîd Rızâ, Kahire 1341-1348/1922-1929 → Beyrut 1392/1972). Son baskıya XIII-XIV. ciltler olarak ilâve edilen bir tür ansiklopedik indeks (Beyrut 1393/1973) yalnız el-Muġnî’nin konularını içermektedir. İbn Kudâme’nin kaynaklarda Teshîlü’l-maŧlab fî taĥśîli’l-meźheb ve el-Vaśıyye adlı iki eseri daha zikredilmektedir (Brockelmann, GAL, I, 504-505; Suppl., I, 691).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Kudâme, eş-Şerĥu’l-kebîr (el-Muġnî içinde), I, 9-10 (mukaddime), ayrıca bk. I, 3-4; Yûnînî, Źeylü Mirǿâti’z-zamân, Haydarâbâd 1960, IV, 186-191; Zehebî, MuǾcemü’ş-şüyûħ (nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, I, 375-376; a.mlf., el-MuǾîn fî ŧabaķāti’l-muĥaddiŝîn (nşr. Hemmâm Abdürrahîm Saîd), Amman 1404/1984, s. 218; a.mlf., el-MuǾcemü’l-muħtaś bi’l-muĥaddiŝîn (nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, s. 138-139; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, II, 291-292; Safedî, el-Vâfî, XVIII, 240-244; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân, IV, 197-198; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 302; İbn Habîb el-Halebî, Teźkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Manśûr ve benîh (nşr. M. Muhammed Emîn - Saîd Abdülfettâh Âşûr), Kahire 1976, I, 64, 81-82; İbn Receb, eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, Beyrut, ts. (Dârü’l-ma’rife), II, 304-310; Makrîzî, es-Sülûk, I, 720; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VII, 358; a.mlf., el-Menhelü’ś-śâfî, VII, 212; Burhâneddin İbn Müflih, el-Maķśadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1410/1990, II, 107-109; Nuaymî, ed-Dâris fî târîħi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, I, 45, 48-50, 53-54, 76, 79, 111, 128, 401, 571; II, 12, 33, 36, 62, 83, 106, 111, 113, 115, 119, 207, 276, 438; Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Menhecü’l-aĥmed (nşr. Abdülkādir el-Arnaût v.dğr.), Beyrut 1997, II, 416; IV, 84, 267, 298, 305, 312, 316, 317-323, 336, 358, 386, 387; Abdullah b. Ali es-Sübey‘î, ed-Dürrü’l-münađđad fî esmâǿi kütübi meźhebi’l-İmâm Aĥmed (nşr. Ömer b. Garâme el-Amrî), Beyrut 1416/1996, s. 170-173; Keşfü’ž-žunûn, II, 1809; İbn Bedrân, el-Medħal ilâ meźhebi’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî), Beyrut 1405/1985, s. 433, 435; Brockelmann, GAL, I, 504-505; Suppl., I, 691; Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, DİA, XV, 541.
Ferhat Koca