İBN HUMEYD

(ابن حميد)

Muhammed b. Abdillâh b. Alî el-Âmirî en-Necdî (ö. 1295/1878)

Hanbelî fıkıh âlimi ve biyografi yazarı.

1236 (1821) yılında Necid bölgesindeki Kasîm’in merkezi Uneyze’de dünyaya geldi. Abdullah b. Abdurrahman el-Bessâm doğum tarihini 1232 (1817) olarak kaydederse de (ǾUlemâǿü Necd, III, 862) İbn Humeyd, 1248 (1832) yılında Uneyze’de geçen bir olaydan söz ederken o vakit on iki yaşında olduğunu belirtir (es-Süĥubü’l-vâbile, II, 630, 644). Âmir b. Sa‘saa kabilesine mensup olup atalarından Humeyd b. Gānim’e nisbetle İbn Humeyd


diye tanınmıştır. Uneyze’de Kadı Abdullah b. Abdurrahman Ebâ Butayn’dan fıkıh, usûl-i fıkıh, hadis ve akaide dair çeşitli metinler okudu. Daha sonra tahsil için Mekke’ye giderek sarf, nahiv, meânî, beyân ve bedî‘ dersleri aldı. Muhammed Âbid es-Sindî, Muhammed b. Ali es-Senûsî, Ahmed b. Osman en-Necdî el-Bahreynî, Ahmed Zeynî Dahlân, Abdurrahman b. Muhammed el-Küzberî es-Sagīr ve Muhammed Ehdel ez-Zebîdî’den hadis okuyarak icâzet aldı. Muhammed b. Hamed el-Hüdeybî, Abdülcebbâr b. Ali ez-Zübeyrî el-Basrî ve Osman b. Hasan ed-Dimyâtî gibi âlimlerden fıkıh tahsil etti. Ayrıca Irak, Mısır, Yemen ve Suriye’de çeşitli şehirleri dolaşarak özellikle Hanbelî ulemâsından icâzetler aldı; Şehâbeddin Mahmûd el-Âlûsî ve İbrâhim es-Sekkā el-Ezherî’nin derslerini takip etti.

Daha sonra Mekke’ye yerleşen İbn Humeyd kendini eğitim ve öğretim faaliyetlerine verdi. Yetiştirdiği talebeler arasında kendinden sonra Mekke müftülüğüne getirilen oğlu Ali, Abdülhay el-Leknevî, Sâlih b. Abdullah el-Bessâm, Halef b. İbrâhim en-Necdî, Ebü’l-Hayr Abdullah Mirdâd, Uneyze Kadısı Abdullah b. Âyid ve Mustafa b. Halîl et-Tûnisî gibi âlimler bulunmaktadır. İbn Humeyd, 1264 (1848) yılında Mescid-i Harâm Hanbelî imamhatipliği ve müderrisliğine tayin edildi; bir ara müftülükte fetva kâtipliği yaptı. Muhammed b. Yahyâ b. Zahîre el-Mekkî’nin vefatıyla (1271/1854) yıllarca boş kalan Mekke Hanbelî müftülüğü makamına getirildi (1282/1865). 12 Şâban 1295 (11 Ağustos 1878) tarihinde Tâif’te vefat etti ve burada İbn Abbas’ın mezarının kuzey tarafında bir yere defnedildi.

İbn Teymiyye ile öğrencilerinin hayranı olan ve onların eserlerine ayrı bir önem veren İbn Humeyd, Arabistan’da ve bilhassa memleketi Necid bölgesinde Vehhâbîlik hareketinin hâkim olduğu bir sırada yaşamış olmakla birlikte kendisini bu hareketin dışında tutmuş, zaman zaman da onlara eleştiriler yöneltmiştir. Vehhâbîler’in ictihadı savunmalarına ve herhangi bir mezhep imamını taklit etmemelerine rağmen Hanbelî mezhebinden göründüklerini söyleyen İbn Humeyd, bu sebeple Hanbelî âlimlerinin biyografilerine ayırdığı es-Süĥubü’l-vâbile adlı eserinde Muhammed b. Abdülvehhâb’a yer vermediği gibi Vehhâbîler’in tasavvuf aleyhtarlığına karşılık olarak Hanbelî mutasavvıflarından övgüyle bahseder ve onların kerâmetlerinden örnekler verir.

Eserleri. 1. es-Süĥubü’l-vâbile Ǿalâ đarâǿiĥi’l-Ĥanâbile. İbn Receb’in eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile’sinin zeyli olup 751 (1350) yılından 12 Cemâziyelâhir 1288 (28 Ağustos 1871) tarihine kadar geçen sürede yaşayan 843 Hanbelî âliminin biyografisini içermektedir (I-III, nşr. Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd - Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn, Beyrut 1416/1996). Abdullah b. İbrâhim en-Necdî ez-Zübeyrî es-Sâbile fi’ź-źeyl Ǿale’s-Süĥubi’l-vâbile (Basra Üniversitesi Ktp., nr. 700) ve müellifin torunu Abdullah b. Ali en-NaǾtü’l-ekmel fî terâcimi aśĥâbi’l-İmâm Aĥmed adıyla esere birer zeyil yazmışlardır (es-Süĥubü’l-vâbile, neşredenin girişi, I, 102; Abdullah b. Abdurrahman el-Bessâm, II, 600). 2. Mülaħħaśu Buġyeti’l-vuǾât. Süyûtî’nin eserinin muhtasarı olup müellif nüshası Haydarâbâd Âsafiye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 342). 3. Keşfü’s-sünne (Haydarâbâd Âsafiye Ktp., nr. 1324). İbn Humeyd hakkında bilgi veren kaynaklarda bu eserden söz edilmemektedir. 4. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Müntehâ. Buhûtî’nin fıkha dair eserine yazılmış bir hâşiyedir. Uneyze’de el-Mektebetü’l-vataniyye ve Şeyh Abdullah b. Halef ed-Duhayyân’ın Küveyt Evkaf Bakanlığı Kütüphanesi’ndeki özel kitaplığında iki nüshası mevcuttur (es-Süĥubü’l-vâbile, neşredenin girişi, I, 58-59). 5. Ġāyetü’l-Ǿaceb fî tetimmeti Ŧabaķāti İbn Receb. İbn Receb’in eserine yaptığı bazı ilâvelerle düştüğü notları ve 750 (1349) yılından önce vefat ettikleri halde eserde zikredilmeyen bir kısım âlimlerin biyografisini ihtiva etmektedir. Bir nüshası Uneyze’de adı geçen kütüphanede, mikrofilmi de Câmiatü’l-Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’nin merkez kütüphanesinde bulunmaktadır (a.g.e., I, 62).

İbn Humeyd’in, öğrencisi Mustafa b. Halîl et-Tûnisî’ye verdiği icâzet (Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî, Umumi, nr. 729) hocalarını ve rivayetlerini göstermesi bakımından önemlidir. Müellifin ayrıca orta hacimde bir divan teşkil edecek kadar kasideleri ve edebî yazışmalarının bulunduğu kaydedilmektedir (Abdullah b. Abdurrahman el-Bessâm, III, 868). İbn Humeyd, hocası Ebâ Butayn’ın, Bûsîrî’nin Ķaśîdetü’l-Bürde’sinde Selefî akîde ile bağdaşmayan, Dâvûd b. Circîs tarafından da desteklenen bazı hususları red için yazdığı Teǿsîsü’t-taķdîs fî keşfi şübühâti İbn Circîs adlı risâleye Ķurretü’l-Ǿayn fi’r-red Ǿalâ Bâ Buŧâyn adlı bir risâle ile cevap vermiştir. Bu esere de Abdurrahman b. Hasan Beyânü’l-meĥacce fi’r-red Ǿale’l-Lecce adıyla bir reddiye yazmıştır (es-Süĥubü’l-vâbile, neşredenin girişi, I, 67-69; Abdullah b. Abdurrahman el-Bessâm, III, 866). Ziriklî (el-AǾlâm, VII, 121-122) ve Kehhâle’nin (MuǾcemü’l-müǿellifîn, X, 227) müellife nisbet ettiği en-NaǾtü’l-ekmel bi-terâcimi aśĥâbi’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel, İbnü’l-Gazzî diye tanınan Kemâleddin Muhammed b. Muhammed Şerîf el-Âmirî’ye (ö. 1214/1799) ait olup bu hata muhtemelen her iki müellifin aynı adı ve nisbeyi taşımasından ve İbn Humeyd’in de aynı konuda bir kitabı bulunmasından kaynaklanmıştır. Nitekim Ziriklî’nin kaynak olarak gösterdiği es-Süĥubü’l-vâbile’de de bu eser İbnü’l-Gazzî’ye nisbet edilmektedir (I, 174; II, 591, 844; III, 976).

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Humeyd, es-Süĥubü’l-vâbile Ǿalâ đarâǿiĥi’l-Ĥanâbile (nşr. Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd - Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Beyrut 1416/1996, I, 174, 185; II, 419, 591, 630-631, 644, 682-683, 735, 844; III, 976, 1192-1193; ayrıca bk. neşredenlerin girişi, I, 11-111; İbn Şattî, Muħtaśaru Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile (nşr. Fevvâz ez-Zemerlî), Beyrut 1406/1986, s. 192; Ebü’l-Hayr Abdullah Mirdâd, el-Muħtaśar min Kitâbi Neşri’n-nevr ve’z-zeher fî terâcimi efâżili Mekke mine’l-ķarni’l-Ǿâşir ile’l-ķarni’r-râbiǾ Ǿaşer (nşr. M. Saîd el-Âmûdî - Ahmed Ali), Cidde 1986, s. 423-425; Abdullah b. Ali es-Sübey‘î, ed-Dürrü’l-münađđad fî esmâǿi kütübi meźhebi’l-İmâm Aĥmed (nşr. Câsim ed-Devserî), Beyrut 1410/1990, s. 65; Brockelmann, GAL Suppl., II, 196, 812; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 121-122; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, X, 227; Abdullah b. Abdurrahman el-Bessâm, ǾUlemâǿü Necd ħilâle sitteti ķurûn, Mekke 1398, II, 600; III, 862-870; Ömer Abdülcebbâr, Siyer ve terâcimüǾulemâǿinâ fi’l-ķarni’r-râbiǾ Ǿaşer, Cidde 1403/1982, s. 200; Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 376, 519-520; II, 729; Âtik b. Gays el-Bilâdî, Neşrü’r-reyâĥîn fî târîħi’l-beledi’l-emîn, Mekke 1415/1994, II, 623; Abdullah b. Abdurrahman el-Muallimî, MuǾcemü müǿellifî maħŧûŧâti Mektebeti’l-Ĥaremi’ş-şerîf, Riyad 1416/1996, s. 59-60; Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, DİA, XV, 532, 544.

Şükrü Özen