İBN HABÎB el-HALEBÎ
(ابن حبيب الحلبيّ)
Ebû Muhammed (Ebû Tâhir) Bedrüddîn el-Hasen b. Ömer b. el-Hasen b. Ömer b. Habîb ed-Dımaşkī el-Halebî (ö. 779/1377)
Tarihçi, Şâfiî fakihi, şair ve edip.
10 Şâban 710 (2 Ocak 1311) tarihinde Dımaşk’ta (veya Halep) doğdu. Öğrenimini Dımaşk’ta ve babası Zeynüddin Ömer’in muhtesib olduğu Halep’te tamamladı. Edebiyat ve şiire büyük bir ilgi duyduğu için İbn Nübâte el-Mısrî ile diğer bazı ediplerden ders aldı ve zamanının ileri gelen âlimlerinden hadis dinledi; kendisinden de çeşitli kişiler hadis rivayet etmişlerdir. İlmî seyahatleri sırasında Kahire, İskenderiye, Kudüs ve Halîl’i, hacca gidişlerinde de (733/1333; 739/1339) Hicaz’ın önemli şehirlerini ziyaret etti. Dımaşk, Trablusşam ve Halep’te hocalık yaparak birtakım dinî ve idarî görevlerde bulundu. Öğrencileri arasında Sıbt İbnü’l-Acemî, Ebü’l-Velîd İbnü’ş-Şıhne ve Alâeddin İbn Hatîb en-Nâsıriyye zikredilebilir. Halep Emîri Şerefeddin ile birlikte Suriye’nin başlıca şehirlerini dolaştı; 755’te (1354) Trablusşam’a gitti ve Memlük Valisi Seyfeddin Mencek en-Nâsırî tarafından iyi karşılandığı için iki yıl kadar burada kaldı. 759’da (1358) Mencek’in vali tayin edildiği Dımaşk’a uğradı; âlimlerin büyük ilgi göstermesi üzerine üç yıl da orada kaldı. Halep’e dönünce kadı nâibi, sır kâtibi nâibi ve inşâ kâtibi olarak görev aldı. Hayatının sonlarına doğru bütün görevlerinden
ayrıldı ve kendini eserlerini yazmaya verdi. 21 Rebîülâhir 779’da (27 Ağustos 1377) Halep’te vefat etti. İbn Hacer el-Askalânî onun faziletli, zeki ve güvenilir bir kimse olduğunu söyler. Kendisi gibi İbn Habîb diye anılan oğlu Tâhir de tarihçi idi.
Eserleri. 1. Dürretü’l-eslâk fî devleti (mülki, mülûki)’l-Etrâk. Mısır Memlükleri tarihi olup 648-777 (1250-1376) yıllarına dairdir. Kronolojik düzenlenen eserde komşu ülkelerde meydana gelen olaylara ve dönemin yüksek şahsiyetleriyle ileri gelen âlimlerinin biyografilerine de yer verilmiştir. Fakat eser, çok değerli bilgiler içermesine rağmen ifade tarzı bakımından eleştirilmiştir. Çünkü müellif, düşkün olduğu seci ve kafiyeyi sağlamayı tarihî gerçekleri açıklama amacına tercih ederek, ayrıca bahsi geçen şahıslardan bazılarının doğum yeri ve tarihini vermeyerek çalışmasının kıymetini düşürmüştür. Oğlu Tâhir de babasının bıraktığı 778 (1377) yılından 802’ye (1399) kadar gelişen olaylar için yazdığı zeyil de aynı üslûbu takip etmekten kurtulamamıştır. İbn Habîb’in bu eseriyle oğlunun zeyli Makrîzî tarafından kaynak olarak kullanılmıştır. Kitabın bazı kısımları Hendrik Engelinus Weijers - Albertus A. Meursinge (Orient, II [Leiden 1840-1846], s. 197-489) ve Pontus Leander (MO, VII [Upsala 1913], s. 1-81, 242-243) tarafından yayımlanmış, daha sonra da tamamı neşredilmiştir (Kahire 1289; Dımaşk 1967). Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe bu eserden seçmeler yaparak Münteħabü Dürreti’l-eslâk’i yazmıştır. 2. Teźkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Manśûr ve benîh. 678-770 (1279-1369) yıllarını içine alan eser, Memlük Sultanı Kalavun ve oğullarının tarihi açısından büyük öneme sahiptir. Dönemin siyasî hadiseleri yanında meşhur şahsiyetlerinin hayat hikâyelerini de verir. Dürretü’l-eslâk ile büyük benzerlikler taşıyan ve aynı şekilde secili bir üslûpla kaleme alınan eserin onun müsveddesi olduğu tahmin edilmektedir. Kitabı yayımlayan Muhammed Muhammed Emîn (I-III, Kahire 1976-1986) üçüncü cildi Veŝâǿiķu Vaķfi’s-Sulŧân el-Meliki’n-Nâśır Ĥasan b. Muĥammed b. Ķalavun Ǿalâ meśâliĥi’l-ķubbe ve’l-Mescidi’l-CâmiǾ ve’l-medâris ve mektebi’s-sebîl bi’l-Ķāhire adıyla ayrıca neşretmiştir (Kahire 1984). 3. Cüheynetü’l-aħbâr fî esmâǿi’l-ħulefâǿ ve mülûki’l-emśâr (Aħbârü’d-düvel ve teźkârü’l-üvel fi’t-târîħ). Secili üslûpla yazılmış, Kalavun devrine (1270-1290) kadar gelen muhtasar bir genel tarihtir; yazma nüshası Köprülü Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1069). 4. el-Fevâǿidü (el-Ferâǿidü)’l-münteķāh min târîħi śâĥibi Ĥamâ. Ebü’l-Fidâ’nın el-Muħtaśar’ından seçmeler ihtiva eder; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki bir mecmua içinde yazma nüshası bulunmaktadır (III. Ahmed, nr. 2475, vr. 97-149). 5. en-Necmü’ŝ-ŝâķıb fî eşrefi’l-menâķıb. Hz. Peygamber’in sıfatlarından bahseden bir eser olup Mustafa Muhammed Hüseyin ez-Zehebî tarafından neşredilmiştir (Kahire 1416/1996). 6. el-Muķtefâ min sîreti’l-Muśŧafâ (el-Muķtefâ fî źikri feżâǿili’l-Muśŧafâ). Hz. Peygamber’in sîretine dair secili üslûpla yazılmış ve şiirlerle süslenmiş olan eseri Mustafa Muhammed Hüseyin ez-Zehebî yayımlamıştır (Kahire 1416/1996). 7. Delîlü’l-müctâz bi-arżi’l-Ĥicâz (Riĥletü’ş-Şeyħ Ĥabîb) (nşr. Hamed el-Câsir, Mecelletü’l-ǾArab, V-VI [Riyad 1977], s. 406-414). 8. Keşfü’l-mürûŧ Ǿan meĥâsini’ş-şürûŧ. Kadı kararlarını formüle etmek amacıyla kaleme alınmış Şâfiî fıkhına dair bir eserdir; üzerinde Riyâd Abdüllatîf Abdülmuhsin tarafından doktora çalışması yapılmıştır (1988, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye). 9. Kitâbü Nesîmi’ś-śıbâ fî fünûni’l-edebi’l-ķadîm ve’l-maķāmâti’l-edebiyye. Güneş, ay, bulutlar, yağmur, gece-gündüz, ağaçlar, meyveler, çiçekler ve aşk gibi çeşitli konular hakkında yazılmış şiir ve secili nesirden meydana gelen bir eserdir. Birçok defa basılmış (İskenderiye 1289; Kahire 1289, 1302, 1307, 1320; Bulak 1290; Beyrut 1883; İstanbul 1302), son olarak da Mahmûd Fâhûrî tarafından neşredilmiştir (Halep 1413/1993). 10. Tevşîĥu’t-Tavżîĥ. Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kazvînî’nin Şâfiî fıkhına dair el-Ĥâvi’ś-śaġīr’i üzerine Kutbüddin Ahmed b. Hasan b. Ahmed el-Gālî’nin yazdığı Tavżîĥu’l-Ĥâvî adlı şerhe İbnü’l-Bârizî’nin İžhârü (Teysîrü)’l-fetâvî min esrâri’l-Ĥâvî adlı şerhinden ilâveler yaparak telif edilmiştir. Bir nüshası Edirne Selimiye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 586). İbn Habîb’in bunlardan başka yirmi kadar eseri bulunmaktadır (Kitâbü Nesîmi’ś-śıbâ, neşredenin girişi, s. 7-11; el-Muķtefâ, neşredenin girişi, s. 9-16; Teźkiretü’n-nebîh, Saîd Abdülfettâh Âşûr’un girişi, I, 18-30; Brockelmann, GAL, II, 37; Suppl., II, 35, 46).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Habîb el-Halebî, el-Muķtefâ min sîreti’l-Muśŧafâ (nşr. Mustafa M. Hüseyin ez-Zehebî), Kahire 1416/1996, neşredenin girişi, s. 9-17; a.mlf., Kitâbü Nesîmi’ś-śıbâ fî fünûni’l-edebi’l-ķadîm ve’l-maķāmâti’l-edebiyye (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1993, neşredenin girişi, s. 7-11; a.mlf., Teźkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Manśûr ve benîh (nşr. M. Muhammed Emîn), Kahire 1976, Saîd Abdülfettâh Âşûr’un girişi, I, 5-30; Safedî, el-Vâfî, XII, 195-198; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine (nşr. M. Seyyid Câdelhak), Kahire 1385/1966, II, 113-115; a.mlf., İnbâǿü’l-ġumr (nşr. Hasan Habeşî), Kahire 1389/1969, I, 162-163; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ś-śâfî (nşr. Nebil Muhammed Abdülazîz), Kahire 1988, V, 115-119; a.mlf., en-Nücûmü’z-zâhire, XI, 189-190; Keşfü’ž-žunûn, I, 623, 737-738; II, 1951-1952; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VI, 262; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 205; E.-M. Quatremère, Histoire des sultans mamlouks de l’Egypte, Paris 1837, I, 205; M. Le Baron de Slane, Catalogue des manuscrits arabes de la Bibliothèque Nationale, Paris 1883, s. 319, 569, 587; M. Şemseddin [Günaltay], İslâm’da Tarih ve Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 341-343; M. Râgıb et-Tabbâh, İǾlâmü’n-nübelâǿ bi-târîħi Ĥalebe’ş-şehbâǿ, Halep 1342/1923, V, 66-71; E. Blochet, Catalogue des manuscrits arabes des nouvelles acquisitions (1884-1924), Paris 1925, s. 3, 218, 342; Serkîs, MuǾcem, I, 74-75; Brockelmann, GAL, II, 36-37; Suppl., II, 35, 46; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 208-209; Abbas el-Azzâvî, et-TaǾrîf bi’l-müǿerriħîn fî Ǿahdi’l-Moġol ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, I, 205-206; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 266-267; M. C. Şehabeddin Tekindağ, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı, İstanbul 1961, s. 7; Karatay, Arapça Yazmalar, III, 459-460; IV, 249-250; F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 97, 178-179, 452, 455; Selâhaddin el-Müneccid, MuǾcemü’l-müǿerriħîne’d-Dımaşķıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 212-213; Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü maħŧûŧâti Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986, I, 545-546; G. C. Anawati, “Textes arabes anciens édités en Egypte”, MIDEO, XIV (1980), s. 249-251; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, II, 135-137; “İbn Habîb”, İA, V/2, s. 735; W. M. Brinner, “Ibn Ĥabīb”, EI² (İng.), III, 775.
Süleyman Tülücü